Vùng đất Cần Thơ được hình thành cách nay khoảng 2000 - 2500 năm cùng với sự hình thành của đồng bằng châu thổ sông Cửu Long. Sau giai đoạn phát triển rực rỡ của vương quốc Phù Nam và văn hóa Óc Eo kéo dài sáu thế kỷ đầu Công nguyên, do hoàn cảnh lịch sử và những biến động địa lý khắc nghiệt thời đó, vùng đồng bằng này trở nên hoang vu, dân cư thưa thớt trong một thời gian dài.
Tên gọi Cần Thơ và xuất xứ hai tiếng "Tây Đô"

Theo nhà nghiên cứu Huỳnh Minh, trong quyển sách sưu khảo Cần Thơ xưa và nay thì có hai truyền thuyết sau về tên gọi Cần Thơ:

Thứ nhất, khi chưa lên ngôi vua, Nguyễn Ánh vào Nam đã đi qua nhiều nơi ở vùng châu thổ Sông Cửu Long, một hôm đoàn thuyền đi vào địa phận thủ phủ Trấn Giang (Cần Thơ xưa). Giữa đêm trường canh vắng, dọc theo bến sông vọng lại nhiều câu ngâm thơ, hò hát, tiếng đàn, tiếng sáo hoà nhau nhịp nhàng. Chúa thầm khen về một cảnh quan sông nước hữu tình và ban cho con sông này cái tên đầy thơ mộng là Cầm Thi giang. Dần dần hai tiếng Cầm Thi lan truyền rộng trong dân chúng và nhiều người nói trại ra thành Cần Thơ.

Một truyền thuyết khác cho rằng sông Cần Thơ ngày xưa ở hai bên bờ dân chúng trồng rất nhiều rau cần và rau thơm. Ghe thuyền chở nhiều loại rau cần, rau thơm qua lại mua bán đông vui từ năm này qua năm khác. Có thể từ đó người địa phương gọi sông này là sông Cần Thơm, sau nói trại là Cần Thơ.

Còn về hai tiếng Tây Đô, trước nay chưa có một văn bản nhà nước nào chính thức gọi Cần Thơ là Tây đô (Thủ đô miền tây). Tuy nhiên, do vị trí địa lý thuận lợi về giao thông, thương mại, công kỹ nghệ và cả quân sự nên Cần thơ được coi là vị trí trung tâm của vùng.

Lịch sử hình thành một vùng đất

Cuối thế kỷ XVIII, Mạc Cửu vào Hà Tiên khai khẩn, lập nghiệp dưới sự bảo hộ của chúa Nguyễn. Năm 1732, toàn bộ đất phương Nam được Chúa Nguyễn chia làm 3 Dinh và 1 Trấn gồm : Trấn Biên Dinh (vùng Biên Hòa ngày nay), Phiên Trấn Dinh (Gia Định), Long Hồ Dinh (Vĩnh Long) và Trấn Hà Tiên. Sau khi Mạc Cửu mất, Mạc Thiên Tích nối nghiệp cha, đẩy mạnh công cuộc khai khẩn ra vùng hữu ngạn sông Hậu, đến năm 1739 thì hoàn tất với 4 vùng đất mới : Long Xuyên (Cà Mau), Kiên Giang (Rạch Giá), Trấn Giang (Cần Thơ), Trấn Di (Bạc Liêu) được sáp nhập vào đất Hà Tiên. Đây là điểm mốc đánh dấu sự xuất hiện của vùng đất Cần Thơ.

Năm 1771, quân Xiêm tấn công Hà Tiên nhưng không chiếm được Trấn Giang. Đến năm 1774, nghĩa quân Tây Sơn kéo quân vào Nam đánh chiếm thành Gia Định, sau đó kéo xuống miền Tây và Trấn Giang. Sau trận Rạch Gầm Xoài Mút năm 1787, quân Tây Sơn rút khỏi các dinh trấn miền Tây, Trấn Giang trở lại dưới quyền bảo hộ của nhà Nguyễn. Suốt thập niên 70 của thế kỷ XVIII, Trấn Giang trở thành một cứ điểm quan trọng và phát triển mạnh trong bối cảnh lịch sử đầy xáo động.

Sau khi Gia Long lên ngôi, Trấn Giang thuộc địa giới của trấn Vĩnh Thanh. Năm 1813, vua Gia Long cắt một vùng đất phì nhiêu ở bờ phải sông Hậu (gồm Trấn Giang - Cần thơ xưa) lập huyện Vĩnh Định, thuộc phủ Đình Viễn, trấn Vĩnh Thanh. Năm 1832, vua Minh Mạng ban chiếu đổi "Trấn" thành "Tỉnh" và chuyển huyện Vĩnh Định sang phủ Tân Thành, tỉnh An Giang. Sau đó, huyện Vĩnh Định được đổi tên thành Phong Phú, nổi tiếng là một vùng đất thịnh trị và an ninh khác hẳn mọi vùng ở miền Tây lúc bấy giờ.

Trong giai đoạn thực dân Pháp xâm lược Việt Nam thì huyện Phong Phú thuộc Vĩnh Long. Cho đến năm 1876 thì mới được tách ra để lập nên thủ phủ Cần Thơ. Khi đế quốc Mỹ nhảy vào thay chân Pháp, chính quyền Ngô Đình Diệm quyết định đổi tên tỉnh Cần Thơ thành tỉnh Phong Dinh. Sau ngày thống nhất đất nước, Cần Thơ trở thành tỉnh lỵ của tỉnh Hậu Giang. Cho đến năm 1991, tỉnh Hậu Giang được tách thành hai tỉnh Cần Thơ và Sóc Trăng.
Tổng hợp (Theo Địa Chí Cần Thơ