Trào lưu cải cách Duy Tân vào nửa cuối thế kỉ 19 ở Việt Nam do các học giả có tư tưởng tiến bộ đề xướng với mong muốn đưa Việt Nam ra khỏi tình trạng lạc hậu, suy yếu và đang bị Pháp từng bước xâm lược.

Cuối thế kỉ 19, Việt Nam rơi vào tình trạng suy thoái trầm trọng. Triều đình nhà Nguyễn tiếp tục sử dụng chính sách đối nội đối ngoại lạc hậu như tăng cường bóc lột nhân dân để thảo mãn cuộc sống xa hoa, lãng phí chốn cung đình làm nền kinh tế trì trệ. Thực dân Pháp đang từng bước đánh chiếm Việt Nam. Dưới nạn ngoại xâm của thực dân Pháp và sự cai trị của nhà Nguyễn, nhân dân điêu đứng, mùa màng thất bát, giặc cướp nổi lên khắp nơi. Trước tình cảnh rối ren của xã hội thời bấy giờ, đã xuất hiện trào lưu cải cách Duy Tân với những học giả tiêu biểu như Nguyễn Trường Tộ, Nguyễn Lộ Trạch, Đinh Văn Điền...

Đáng chú ý nhất trong những nhà cải cách chính là Nguyễn Trường Tộ (1830 - 1871). Ông là một người thông minh và được mọi người gọi là Trạng Tộ, theo Thiên Chúa Giáo. Trong quá trình xâm chiếm và bình định Việt Nam, để bắt đầu thực hiện chính sách đồng hoá nhân dân Việt Nam, Pháp đã chỉ định Nguyễn Trường Tộ làm thông dịch viên cho chúng tại Việt Nam, do ông theo Công giáo đồng thời rất giỏi tiếng Pháp. Từ năm 1863 đến 1871 tức là đến lúc mất, ông vẫn kiên trì gửi lên vua Tự Đức 60 bản điều trần xin canh tân đất nước. Đáng chú ý nhất là Cấp tế bát điều với nội dung chủ yếu là chấn chỉnh bộ máy nhà nước, điều chỉnh một số hoạt động ngoại thương, công nông nghiệp đất nước...

Dù mang tư tưởng tiến bộ và tức thời, thậm chí một số cải cách có thể thực hiện được tức thời nhưng những bản điều trần trên vẫn không được vua quan nhà Nguyễn chấp nhận. Những đề xướng cải cách đó đơn giản chỉ là một đống giấy tờ được xếp vào kho lưu trữ. Chính vua Tự Đức khi đọc bản điều trần của Nguyễn Trường Tộ đã ngỏ ý mỉa mai: :Tộ ta quá coi trọng vào những gì mình nghĩ, chính sách của ta cũng đã đủ để cai trị. Điều này chứng tỏ rằng triều đình nhà Nguyễn không muốn thực hiện những cải cách của Nguyễn Trường Tộ; Có thể dẫn ra một vài lý do sau:

- Sự nhu nhược, bảo thủ của triều đình phong kiến, mà đứng đầu là vua Tự Đức

- Chế độ phong kiến và những hệ tư tưởng của nó đã tồn tại hàng ngàn năm ở Việt Nam, không dễ gì thay đổi

- Tình hình xã hội rối ren, không ổn định, giữa triều đình và nhân dân không có tiếng nói chung, tình đoàn kết dân tộc bị rạn nứt

- Các bản điều trần còn bộc lộ ít nhiều hạn chế, chưa suy xét đến tình hình nước ta thời bấy giờ, thiếu tính khả thi, mang tính cá nhân, xa rời nhân dân

- Chưa giải quyết được hai mâu thuẫn hàng đầu của xã hội bấy giờ : Đó là mâu thuẫn giữa nhân dân Việt nam và thực dân Pháp, giữa nông dân và địa chủ phong kiến.

Trong những điều kiện, bối cảnh, không gian, thời gian và thách thức tương tự Việt Nam vào cuối thế kỉ XIX – đầu thế kỉ XX, vương quốc Xiêm đã thực hiện thành công tư tưởng cải cách, trong khi những tư tưởng canh tân ở Việt Nam lại không được hiện thực hoá là do :

1- Công cuộc cải cách ở Xiêm và những đề nghị canh tân đất nước ở Việt Nam tuy diễn ra trong cùng một thời kỳ, khi mà chủ nghĩa thực dân phương Tây đang có nhu cầu và âm mưu mở rộng ảnh hưởng, tìm kiếm thị trường phục vụ cho nền kinh tế tư bản chủ nghĩa, nhưng ở vào những thời điểm khác nhau. Nếu như ở Xiêm, nhà nước trung ương tập quyền đã được xây dựng và củng cố từ giữa thế kỷ XVIII thì quá trình này ở Việt Nam chỉ mới hoàn thành vào đầu thế kỷ XIX.
2- Những cơ sở chính trị, kinh tế, văn hoá xã hội, giáo dục của vương quốc Xiêm so với Việt Nam vào thế kỷ XIX có nhiều thuận lợi hơn cho việc hình thành, phát triển và thực hiện các chủ trương cải cách. Mặc dù cả Xiêm và Việt Nam đều là chế độ phong kiến trung ương tập quyền, nhưng so với Việt Nam, xã hội Xiêm là một xã hội thống nhất, cởi mở hơn. Tuy nền kinh tế của cả hai nước đều lấy canh tác nông nghiệp làm cơ sở phát triển, nhưng yếu tố hàng hoá, thị trường ở Xiêm phát triển mạnh hơn nhiều so với Việt Nam. Nói tóm lại, ở Xiêm, những tiền đề cho xu hướng cải cách được định hình và phát triển đầy đủ hơn so với ở Việt Nam.
3- Tầng lớp lãnh đạo tối cao, mà đại diện là các ông vua từ Rama I đến Rama V và các quan chức cao cấp trong bộ máy hành chính, vừa là những người chủ xướng đưa ra ý tưởng, vừa là những người có quyền lực để thực thi những chủ trương đó. Tầng lớp này được đào tạo, bồi dưỡng một cách chủ động, phát huy được tính kế thừa, tiếp diễn, tạo thành một lực lượng và sức mạnh chủ đạo, vượt trội, có khả năng lãnh đạo cải cách đi đến thắng lợi. Trong khi ở Việt Nam, lực lượng cải cách ít về số lượng, kém về chất lượng. Trong triều đình nhà Nguyễn, chưa có sự đồng thuận từ trên xuống dưới, sự ủng hộ của đông đảo dân chúng, nhân dân nên không thể thực hiện. Bên cạnh đó, triều đình nhà Nguyễn mà đứng đầu là vua Tự Đức bảo thủ, có chấp, khư khư ôm lấy cái cũ, không chịu đổi mới, có bản điều trần khi đưa ra bàn luận đã bị các quan lại trong triều phê là chưa hợp thời thế. Có bản được vua khen là hay nhưng rồi lại để đấy, không làm gì. Có những bản điều trần sâu sắc, có tình có lý (như điều trần của Nguyễn Trường Tộ) được nhiều người tán đồng thì triều đình chỉ cho thi hành chiếu lệ và không căn bản, rốt cuộc cơ hội duy tân đã bị bỏ qua. Triều đình nhà Nguyễn lẽ ra phải chủ động cải cách (như Thiên hoàng Minh Trị ở Nhật, Rama V ở Xiêm) song lại cự tuyệt cải cách.
4- Trong quan hệ quốc tế, tầng lớp lãnh đạo Xiêm có nhận thức đúng đắn về tình hình khu vực và quốc tế, biết tận dụng một cách triệt để thời cơ, biết khai thác mâu thuẫn giữa các đối thủ, biết hy sinh những lợi ích trước mắt, phục vụ cho những mục tiêu lâu dài. (Xiêm thực hiện chính sách ngoại giao mềm dẻo, nước Xiêm vừa lợi dụng được vị trí nước “đệm” giữa hai thế lực đế quốc Anh – Pháp, vừa cắt nhượng một số vùng đất phụ thuộc – vốn là lãnh thổ của Campuchia, Lào và Mã Lai). Trên cơ sở đó, họ đã đề ra đường lối đối ngoại phù hợp, cởi mở, thực dụng.
=> Tóm lại, trong bối cảnh chung của châu Á, Thái Lan đã thực hiện một đường lối cải cách, chính nhờ đó mà Thái Lan thoát khỏi thân phận thuộc địa, giữ được độc lập. Trong khi đó, những đề nghị cải cách ở Việt Nam không được thực hiện dẫn đến hậu quả Việt Nam là thuộc địa của thực dân Pháp.