NHỮNG ĐẶC SẮC CỦA PHẬT GIÁO NHẬT BẢN


Minh Chi



Một trong những ưu điểm đặc biệt của đạo Phật, khi du nhập vào các nước, các dân tộc có bối cảnh xã hội-chính trị khác biệt là đã tỏ ra không cứng nhắc, giáo điều và sẵn sàng bản địa hóa với điều kiện là bảo tồn được cốt lõi tinh hoa của đạo. Khi đến Nhật Bản, Phật giáo cũng đã ứng xử như vậy, do đó mà chúng ta đối diện với một Phật giáo Nhật Bản, với nhiều đặc sắc khác biệt với Phật giáo Trung Hoa, Phật giáo Việt Nam v.v... và tất nhiên, cũng rất khác biệt với Phật giáo Ấn Độ nữa.
A. Nhấn mạnh tầm quan trọng của lòng từ, là tình thương rộng lớn, nhưng cũng không bác bỏ tình thương giữa hai người, không có loại trừ tình yêu nam nữ, và quan hệ tình dục.
Đặc sắc này có thể là do người Nhật Bản vốn chấp nhận, không muốn hành động trái ngược với bản tính tự nhiên của con người. Những quan điểm cơ bản của đạo Phật được giải thích liên hệ với tình thương, kể cả tình thương yêu nam nữ (bao gồm cả quan hệ tình dục), trong khi ở Trung Hoa thì người ta lại câu nệ và né tránh quan hệ tình dục nam nữ, như là một cái gì tội lỗi. Ở Nhật hiện nay, một hình tượng được thờ phụng khá phổ biến là Shoten, Thần khoái lạc và Aizen Myô (Thần của tình yêu). Shoten vốn là Thần Ganesa ở Ấn, cũng có tên Ganapati. Ganesa là con trai của Thần Siva và nữ Thần Núi Parvati. Một vị thần đầu voi, một cái ngà gãy. Nhưng điều lạ là ở Nhật, Mông Cổ và Tây Tạng, có tượng Thần Ganesa ôm và giao hợp với nữ Thần Tình yêu. Ở Trung Hoa, không thấy có hình tượng này, chắc là vì truyền thống Khổng giáo Trung Hoa không thể chấp hận một hình tượng quan hệ tình dục lộ liễu như vậy.
Nhà Phật học Nhật Bản nổi tiếng Nakamura nói là “Dân tộc Nhật Bản có thể là dân tộc châu Á duy nhất đã từ bỏ hầu hết các giới luật nhà Phật” (Xem–Najime Nakamura–Some features of Jananese thought”–Đặc điểm của lối tư duy của người Nhật, trang 32)
Tất nhiên, tình thương hoàn thiện là tình thương vị tha và trong sáng mà Phật giáo gọi là lòng từ, lòng bi (maitri, karuna). Ở Nhật, tông Tịnh Độ, có số đông tín đồ nhất, nhấn mạnh lòng từ vô hạn của Phật A Di Đà, sẵn sàng dang tay cứu với tất cả mọi người kể cả những con người xấu, ác.
Ở Trung Hoa, lòng thương người hình như không được nhấn mạnh tới mức độ như ở Nhật, có thể là do ảnh hưởng của Đạo Lão thường đề cao cuộc sống độc cư và an phận, thay vì xông pha ở đời để cứu đời. Ngay Thiền tông Nhật Bản cũng có điểm khác với Thiền tông Trung Hoa ở chỗ Thiền tông Nhật Bản rất coi trọng mọi hành động biểu thị lòng thương người và loài vật. Thiền sư Vĩnh Tây (Eisai), người đã đưa giòng Thiền Lâm Tế của Trung Hoa vào Nhật Bản, cũng rất đề cao lòng từ. Ông nói “Các người phải đề cao lòng từ rộng lớn...và cứu vớt nhân loại khắp mọi nơi, theo đúng giới luật trong sáng và tối thượng của vị Đại Bồ tát, chứ đừng có tìm cầu giải thoát cho riêng mình.”
Đạo Nguyên (1200-1253), người lập ra phái Thiền Tào Động ở Nhật, khi dạy học trò thường xuyên răn “nên nói với người khác với lời từ ái”, “những lời của tình thương.” Ông nói “Nói những lời từ ái có nghĩa là làm nảy sinh ra lòng từ ái, hãy nói lời nói của tình thương với mọi người, bất cứ khi nào gặp họ. Hãy nói chuyện với tất cả tấm lòng của mình, nhìn mọi người với lòng từ như họ là con đẻ, đó tức là nói chuyện với lòng từ. Người có đức thì tán thán họ, người ác thì thương hại họ. Nói chuyện với lời từ ái, đó là cách thức cơ bản nhất giúp người có trí chiến thắng và kẻ thù phải khuất phục.”
Ở Nhật Bản, lòng từ, tức là lòng thương người rộng lớn không những là đặc sắc nổi bật của Phật giáo Nhật, mà nó còn ảnh hưởng mạnh mẽ tới các tôn giáo khác, như Thần đạo, ở đây nó trở thành một trong ba biểu trưng thiêng liêng của Hoàng gia Nhật. Nó cũng trở thành một trong những đức tính cơ bản của giới võ sĩ Samurai.
Ở Nhật, đã từng diễn ra một cuộc hội thảo khoa học nhằm xác định lòng từ vốn là truyền thống vốn có của dân tộc Nhật, hay là một đức hạnh cơ bản của Phật giáo mà người Nhật tiếp thu. Giáo sư Nakamura (sách đã dẫn) tuy thừa nhận dân tộc Nhật vốn có truyền thống thương người, thế nhưng ảnh hưởng của đạo Phật rất lớn về mặt này. Nakamura nhắc lại rằng, trong thời kỳ triều đại Bình An (Heian, 794-1118) vốn là thời kỳ có ảnh hưởng rất mạnh mẽ của Phật giáo, người ta không ghi nhận có một trường hợp tội tử hình nào. Hãy chú ý, có luật pháp nước nào trên thế giới mà không có tội tử hình? Tôi nghĩ cũng có thể có, nhưng rất là hiếm. Sử chép là ở Việt Nam, khi triều đại Phật giáo nhà Lý mới sáng lập, thì vua Lý Thái Tổ có ra lệnh phá hủy tất cả mọi hình cụ. Nhưng tình hình sau đó như thế nào, thì không được rõ. Nhưng sử gia Hoàng Xuân Hãn, trong cuốn “Lý Thường Kiệt” công nhận là “Đời Lý có thể gọi là đời thuần từ nhất trong lịch sử nước ta. Đó chính là nhờ ảnh hưởng của đạo Phật.”
(Sách đã dẫn “Lý Thường Kiệt” trg 429)
Nakamura còn khẳng định là ngay hiện nay, ở Nhật, những nơi nào, vùng nào, địa phương nào có đông đảo tín đồ Phật giáo, thì đạo đức xã hội ổn định, tốt đẹp, có rất ít trường hợp giết người.
(Nakamura-sách đã dẫn, trg 34)
Lòng thương yêu người ở Nhật Bản, gắn liền chặt chẽ với lòng yêu thiên nhiên, mà như mọi người biết, thiên nhiên Nhật rất là đẹp, và bàn tay con người bao giờ cũng săn sóc làm cho thiên nhiên vốn đã đẹp lại còn đẹp hơn.

B. Xuất phát ở lòng từ rộng lớn bèn nảy sinh ra, như là hệ quả một đặc sắc thứ hai của tâm lý người Nhật là ưa thích cuộc sống hòa hợp, hòa hài, đoàn kết thay vì mâu thuẫn và xung đột. Hiện nay cũng vậy, mọi mâu thuẫn giữa cá nhân với nhau hay là gia đình, giòng họ với nhau thường được giải quyết không phải qua kiện tụng lôi thôi mà là qua bàn bạc, thương nghị, nhường nhịn nhau. Ngành luật sư có rất ít việc làm trong xã hội Nhật, giáo sư Nakamura khẳng định như vậy (sách đã dẫn, trang 36). Nakamura nói ông quen nhiều trí thức Nhật Bản chỉ tuyên bố mình là luật sư hay luật gia khi đi công tác ở nước ngoài, còn ở trong nước thì họ chỉ tự giới thiệu họ là nhà kinh doanh.
Dân Nhật từ rất lâu đã từ bỏ cuộc sống săn bắn và trở thành một dân tộc làm nông nghiệp lúa nước. Cuộc sống này yêu cầu họ sống định cư thành làng, thành thôn xá, gần gũi nhau và không thể không tôn trọng và đoàn kết với nhau. Làng xã Việt Nam làm lúa nước cũng hình thành những cộng đồng đoàn kết, gắn bó như vậy. Ca dao tục ngữ Việt Nam có những câu mô tả đặc sắc đó của người Việt Nam:
“Bầu ơi thương lấy bí cùng,
Tuy là khác giống nhưng chung một giàn.”
“Nhiễu điều phủ lấy giá gương,
Người trong một nước hãy thương nhau cùng.”
C. Một hệ quả khác của tình thương rộng lớn là tính bao dung (tolerance).
Nói chung, người Nhật dù thắng trận cũng không đối đãi tàn ác với kẻ bại trận. Nhận xét này của Nakamura hình như bị phủ định bởi những hành vi của quân đội Nhật hoàng, trong cuộc thế chiến thứ hai, khi quân Nhật tiến đánh và chiếm đóng Mãn Châu, miền Bắc Trung Hoa và nhiều nước khác ở Đông Nam Á.
Nói chung, người Nhật khó chấp nhận thuyết đọa địa ngục vĩnh viễn của Thiên Chúa giáo. Một thuyết như vậy sẽ mâu thuẫn với tinh thần bao dung cố hữu của người Nhật Bản. Phật giáo Nhật Bản đi tiên phong trong việc đề cao tinh thần bao dung, và sẵn sàng vui vẻ chấp nhận sự cùng tồn tại của những hệ tín ngưỡng và tôn giáo khác nhau. Phật giáo Nhật cũng chấp nhận sự hình thành của nhiều tông phái trong nội bộ của Phật giáo. Trong lịch sử phát triển tôn giáo của Nhật, cũng có trường hợp chính quyền phong kiến đàn áp và khủng bố tôn giáo thí dụ, như một thời gian, giáo phái Nichiren (Nhật Liên tông) bị khủng bố, nhưng không phải vì lý do tôn giáo mà vì lý do giáo phái này gây mất ổn định xã hội, và đe dọa trật tự phong kiến lúc bấy giờ.
Những đặc sắc nói trên, tạo cho Phật giáo Nhật Bản nói riêng và tôn giáo Nhật Bản nói chung, bao gồm cả Thần đạo và Thiên Chúa giáo cũng như Tinh Lành giáo những nét đặc thù rất đánh chú ý.
Sau cuộc cách tân Minh Trị, Thiên Chúa giáo bắt đầu du nhập vào Nhật Bản và cũng được nhân dân hoan nghênh, vì người Nhật thấy không có mâu thuẫn gì cơ bản giữa truyền thống văn hóa Nhật Bản (không bài ngoại) với các giáo điều của Thiên Chúa giáo. Hoan nghênh nhưng không phải là tin theo, trở thành tín đồ.
D. Tinh thần ham học và sáng tạo:
Một đặc sắc nữa của tinh thần người Nhật Bản là ham học và sáng tạo. Dưới đời Tùy, đời Đường, trong quan hệ tiếp xúc với Trung Quốc, tuy một mặt họ tỏ ra khâm phục và học hỏi nền văn hóa và văn minh tiên tiến của Trung Quốc, nhưng họ luôn luôn giữ thái độ tự trọng. Thế kỷ VII, khi Thái tử Thánh Đức (Shotoku) thay mặt Nhật hoàng gửi thư cho vua Tùy Dạng Đế nhà Tùy, ông đã mở đầu bức thư bằng câu:
“Thư này do Thiên tử của xứ mặt trời mọc (phương Đông) gửi cho Thiên tử của xứ mặt trời lặn (phương Tây)...” Nghe nói, Tùy Dạng Đế đọc bức thư đã nổi giận lôi đình, cho rằng Nhật Hoàng không biết lễ trên dưới. Vì theo Trung Quốc, chỉ có một Thiên tử là vua Trung Quốc, lãnh mệnh trời để cai trị thiên hạ.
Nước Nhật cũng như một số nước Phi Hán ở Tây Bắc Trung Hoa, không chịu triều cống các vua Trung Hoa. Trong suốt lịch sử nước Nhật, chỉ có Asikaga Yoshimitsu (1358-1408), là tướng quân thứ ba của giòng họ Ashikaga là chịu cho hoàng đế Trung Hoa phong tước vương, do đó về sau bị các sử gia Nhật phê phán là đã làm nhục quốc thể.
Người Nhật hay dùng từ yamato-danashi, nghĩa là hồn đại hòa (Hồn Nhật Bản) để khẳng định sự khác biệt giữa tinh thần Nhật Bản và tinh thần của người Trung Hoa.
Ở Nhật, tuy có một thời dưới chính quyền Tokugawa (Đức Xuyên) (1600-1868). Nho giáo hay nói đúng hơn, thuyết Tống Nho của Chu Hy được tiếp thu như một công cụ để củng cố chính quyền Mạc Phủ (Shogun), nhưng lớp người trí thức Nhật Bản không bao giờ công nhận vị trí độc tôn của Nho. Thí dụ, một Nho gia Nhật Bản là Yamazaki Ansai (Sơn Kỳ Ám Tế 1618-1682) thậm chí cho rằng có một Nho giáo Nhật Bản hơn hẳn Nho giáo Trung Quốc về cả ba mặt nhân, trí và dũng. Khi dạy học trò, ông đặt câu hỏi và trả lời:
“Nếu Trung Quốc cử Khổng Tử làm đại tướng và Mạnh Tử làm phó tướng dẫn vài vạn kỵ binh sang đánh nước ta, với tư cách là người học đạo Khổng Mạnh, chúng ta phải ứng xử như thế nào?”
Và Ansai tự trả lời:
“Chúng ta chỉ có cách là mặc giáp mang kiếm, ra trận bắt sống Khổng Mạnh đặng báo ơn nước. Đấy chính là điều Khổng Mạnh dạy chúng ta.”
Người Nhật không những không chấp nhận chế độ triều cống đối với các vua Trung Hoa, mà cũng không chấp nhận thiết chế khoa cử để tuyển chọn nhân tài, đã được định hình dưới đời nhà Tống, bởi lẽ thiết chế này buộc tất cả thí sinh đều phải nhận thức Khổng giáo theo khuôn mẫu giáo điều của Chu Hy, do đó mà muốn thi đỗ thì cứ học thuộc các sách bình giải của Chu Hy. Người Nhật không chấp nhận lối học nhồi nhét, rập khuôn như vậy.
Các học phái Nhật Bản Kokugaku (Quốc học) và Rangaku (Lan học, tức là học Hà Lan) có chủ trương đưa Nhật Bản thoát hẳn quỹ đạo của văn hóa Trung Quốc–Họ gọi là thoát Á (datsua–1885), và hòa nhập vào tư trào văn minh hiện đại của phương Tây. Có thể nói, về mặt này, nước Việt Nam đã chậm hơn Nhật Bản, khiến cho Trần Trọng Kim, trong “Việt Nam sử lược” đã phải viết:
“Từ đầu thế kỷ XIX trở đi, văn minh và học thuật của thiên hạ đã tiến bộ nhiều, mà sự cạnh tranh giữa các nước cũng kịch liệt hơn trước, thế mà, những người giữ cái trách nhiệm chính trị nước mình, chỉ chăm việc văn chương, khéo nghề nghiên bút, bàn đến việc nước thì phi Nghiêu Thuấn lại Hạ, Thương, Chu, việc mấy nghìn năm trước cứ đem làm gương cho thời hiện đại, rồi cứ nghễu nghện tự xem mình là hơn người, cho thiên hạ là dã man. Ấy là triều đình nước Nam ta lúc bấy giờ phần nhiều là những người như thế cả. Tuy có một vài người đã đi ra ngoài, trông thấy cảnh tượng thiên hạ, về nói lại thì các cụ ở nhà cho là nói bậy, làm hủy hoại kỷ cương.” (Trần Trọng Kim–Theo Dương Quảng Hàm–Việt Nam văn học sử yếu). Phan Chu Trinh cũng không nhẹ lời đối với tệ hai của lối Nho học từ chương, ngâm vịnh, phù phiếm. Ông lên án chế độ khoa cử, chủ trương bỏ chữ Hán thay bằng chữ Quốc ngữ. Ông tuyên bố “Bất phế Hán tự, bất túc dĩ cứu Nam Quốc” (Không bỏ chữ Hán thì không thể cứu nước Nam) (Xem “Việt Nam Phật giáo sử luận” quyển ba. Nguyễn Lang, trang 16)
Nói chung lại, đối với đạo Phật cũng đối với mọi nhân tố văn hóa khác, từ bên ngoài du nhập vào, người Nhật Bản vẫn tiếp thu có chọn lọc, phên phán và còn gia công sáng tạo để cho nhân tố văn hóa ngoại nhập đó hòa mình vào truyền thống văn hóa của dân tộc Nhật Bản, một cách nhuần nhuyễn, như nước với sữa, hỗ trợ nhau cùng phát triển, thay vì xung khắc, mâu thuẫn, gây trở ngại cho nhau.
Nhật Bản tiếp thu đạo Phật cũng với tinh thần và thái độ như vậy.
Thống kê tôn giáo ở Nhật
1. Thần đạo Shinto: 112.106.175 (51,6%)
2. Phật giáo 88.465.715 (41%)
3. Thiên Chúa giáo 1.656.103 (0,8%)
Số giáo đồ nhỏ tồn tại trong nội bộ của tôn giáo lớn hết sức nhiều. Thí dụ, có tới 151 giáo phái Thần đạo, 171 giáo phái Phật giáo, 66 giáo phái Thiên Chúa.
Tổng số tín đồ các tôn giáo trội hơn tổng số dân là vì sao?
Đấy là vì một người có thể theo hay hay 3 tôn giáo. Thí dụ phổ biến nhất là một tín đồ Thần đạo đồng thời cũng ghi mình là tín đồ Phật giáo. Do vậy, năm 1986, số liệu thống kê có đến hơn 217 triệu tín đồ các tôn giáo trong một tổng số dân là 119 triệu ba trăm.
(Theo Clevenot –Tình hình các tôn giáo trên thế giới 1987)

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Vài đặc điểm của lối tư duy của người Nhật, trang 32. Nakamura
2. Lý Thường Kiệt, trang 32. Hoàng Xuân Hãn.
3. Việt Nam Sử Lược–Trần Trọng Kim.
4. Việt Nam Văn Học Sử Yếu–Dương Quảng Hàm.
5. Việt Nam Phật Giáo Sử Luận, tập 3 trang 16. Nguyễn Lang.
6. L’état des religions dans le monde (Tình hình các tôn giáo trên thế giới). Clevenot. La decouvertelle Cerf 1987