<H1 class=firstHeading hasbox="2">
<DIV class="right-uppermost image" style="BORDER-RIGHT: white 1px solid; BORDER-TOP: white 1px solid; DISPLAY: block; FONT-SIZE: 15px; Z-INDEX: 10; FLOAT: right; BORDER-LEFT: white 1px solid; LINE-HEIGHT: 15px; BORDER-BOTTOM: white 1px solid; POSITION: relative">
<DIV><A title="Đây là một bài viết chọn lọc. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:B%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt_ch%E1%BB%8Dn_l%E1%BB%8Dc"><IMG height=15 alt="Đây là một bài viết chọn lọc. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Fairytale_bookmark_gold.png/15px-Fairytale_bookmark_gold.png" width=15 border=0></A></DIV></DIV>Hố đen</H1>
<DIV id=bodyContent hasbox="2">
<H3 id=siteSub hasbox="2">Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</H3>
<DIV id=contentSub hasbox="2"> </DIV>
<DIV id=jump-to-nav hasbox="2"> </DIV>
<DIV class="thumb tright" hasbox="2">
<DIV class=thumbinner style="WIDTH: 242px" hasbox="2"><A class=image title="Hình minh họa một hố đen cùng với bạn đồng hành của nó chuyển động gần nhau đến mức khoảng cách giữa chúng nhỏ hơn giới hạn Roche. Vật chất của ngôi sao gần đó bị hố đen nuốt tạo nên một vòng cung vật chất, một lượng vật chất năng lượng cao được phóng ra ở hai cực." href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:Accretion_disk.jpg" hasbox="2"><IMG class=thumbimage height=192 alt="Hình minh họa một hố đen cùng với bạn đồng hành của nó chuyển động gần nhau đến mức khoảng cách giữa chúng nhỏ hơn giới hạn Roche. Vật chất của ngôi sao gần đó bị hố đen nuốt tạo nên một vòng cung vật chất, một lượng vật chất năng lượng cao được phóng ra ở hai cực." src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Accretion_disk.jpg/240px-Accretion_disk.jpg" width=240 border=0 hasbox="2"></A>
<DIV class=thumbcaption hasbox="2">
<DIV class=magnify><A class=internal title="Phóng lớn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:Accretion_disk.jpg"><IMG height=11 alt="" src="http://vi.wikipedia.org/skins-1.5/common/images/magnify-clip.png" width=15></A></DIV>Hình minh họa một hố đen cùng với bạn đồng hành của nó chuyển động gần nhau đến mức khoảng cách giữa chúng nhỏ hơn <A class=new title="Giới hạn Roche (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BB%9Bi_h%E1%BA%A1n_Roche&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>giới hạn Roche</FONT></A>. Vật chất của ngôi sao gần đó bị hố đen nuốt tạo nên một vòng cung vật chất, một lượng vật chất năng lượng cao được phóng ra ở hai cực.</DIV></DIV></DIV>
<P hasbox="2"><STRONG>Hố đen</STRONG>, hay <STRONG>lỗ đen</STRONG>, là một vùng trong không gian có <A class=mw-redirect title="Trường hấp dẫn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_h%E1%BA%A5p_d%E1%BA%ABn"><FONT color=#003366>trường hấp dẫn</FONT></A> lớn đến mức <A title="Lực hấp dẫn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%B1c_h%E1%BA%A5p_d%E1%BA%ABn"><FONT color=#003366>lực hấp dẫn</FONT></A> của nó không để cho bất cứ một dạng vật chất nào, kể cả <A title="Ánh sáng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81nh_s%C3%A1ng"><FONT color=#003366>ánh sáng</FONT></A> thoát ra khỏi mặt biên của nó (<A title="Chân trời sự kiện" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2n_tr%E1%BB%9Di_s%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n"><FONT color=#003366>chân trời sự kiện</FONT></A>), trừ khả năng thất thoát vật chất khỏi lỗ đen nhờ hiệu ứng <A title="Đường hầm lượng tử" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_h%E1%BA%A7m_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_t%E1%BB%AD"><FONT color=#003366>đường hầm lượng tử</FONT></A>. Vật chất muốn thoát khỏi lỗ đen phải có <A class=mw-redirect title="Vận tốc thoát" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%ADn_t%E1%BB%91c_tho%C3%A1t"><FONT color=#003366>vận tốc thoát</FONT></A> lớn hơn <A class=mw-redirect title="Vận tốc ánh sáng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%ADn_t%E1%BB%91c_%C3%A1nh_s%C3%A1ng"><FONT color=#003366>vận tốc ánh sáng</FONT></A> trong <A title="Chân không" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2n_kh%C3%B4ng"><FONT color=#003366>chân không</FONT></A>, mà điều đó không thể xảy ra trong khuôn khổ của <A title="Lý thuyết tương đối" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_thuy%E1%BA%BFt_t%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%E1%BB%91i"><FONT color=#003366>lý thuyết tương đối</FONT></A>, ở đó vận tốc ánh sáng trong chân không là vận tốc giới hạn lớn nhất có thể đạt được của mọi dạng <A title="Vật chất" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%ADt_ch%E1%BA%A5t"><FONT color=#003366>vật chất</FONT></A>.</P>
<P>Khái niệm lỗ "đen" trở thành thông dụng vì từ đó ánh sáng không lọt được ra ngoài, nhưng thực ra lí thuyết về hố đen không nói về một loại "hố" nào mà nghiên cứu về những vùng mà không có gì có thể lọt ra được. Hố đen không biểu hiện như những <A title="Ngôi sao" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4i_sao"><FONT color=#003366>ngôi sao</FONT></A> sáng bình thường, mà chúng chỉ được quan sát gián tiếp qua sự tương tác trường hấp dẫn của hố đen đối với không gian xung quanh.</P>
<P hasbox="2">Lý thuyết về hố đen là một trong những lý thuyết vật lí hiếm hoi, bao trùm mọi thang đo <A title="Khoảng cách" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kho%E1%BA%A3ng_c%C3%A1ch"><FONT color=#003366>khoảng cách</FONT></A>, từ kích thước cực nhỏ (<A class=mw-redirect title="Thang Planck" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thang_Planck"><FONT color=#003366>thang Planck</FONT></A>) đến các khoảng cách vũ trụ rất lớn, nhờ đó nó có thể kiểm chứng cùng lúc cả <A class=mw-redirect title="Thuyết lượng tử" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thuy%E1%BA%BFt_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_t%E1%BB%AD"><FONT color=#003366>thuyết lượng tử</FONT></A> lẫn <A class=mw-redirect title="Thuyết tương đối" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thuy%E1%BA%BFt_t%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%E1%BB%91i"><FONT color=#003366>thuyết tương đối</FONT></A>. Sự tồn tại của hố đen được dự đoán bởi <A title="Lý thuyết tương đối rộng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_thuy%E1%BA%BFt_t%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%E1%BB%91i_r%E1%BB%99ng"><FONT color=#003366>lý thuyết tương đối rộng</FONT></A>. Theo mô hình thuyết tương đối rộng cổ điển, không một vật chất hay thông tin nào có thể thoát ra khỏi hố đen để tới tầm quan sát bên ngoài được. Tuy nhiên, các hiệu ứng của <A title="Cơ học lượng tử" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C6%A1_h%E1%BB%8Dc_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_t%E1%BB%AD"><FONT color=#003366>cơ học lượng tử</FONT></A>, không có trong thuyết tương đối rộng cổ điển, có thể cho phép vật chất và <A title="Năng lượng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C4%83ng_l%C6%B0%E1%BB%A3ng"><FONT color=#003366>năng lượng</FONT></A> <A class=mw-redirect title="Bức xạ" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%A9c_x%E1%BA%A1"><FONT color=#003366>bức xạ</FONT></A> ra khỏi hố đen. Một số lý thuyết cho rằng <A class=new title="Bản chất tự nhiên (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_ch%E1%BA%A5t_t%E1%BB%B1_nhi%C3%AAn&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>bản chất tự nhiên</FONT></A> của bức xạ không phụ thuộc vào những thứ đã rơi vào trong hố đen trong quá khứ, nói cách khác hố đen xóa sạch mọi <A class=new title="Thông tin quá khứ (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%B4ng_tin_qu%C3%A1_kh%E1%BB%A9&action=edit&redlink=1" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">thông tin quá khứ</FONT></A>, hiện tượng này được gọi là <A class=new title="Nghịch lý thông tin hố đen (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ngh%E1%BB%8Bch_l%C3%BD_th%C3%B4ng_tin_h%E1%BB%91_%C4%91en&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>nghịch lý thông tin hố đen</FONT></A>. Nghịch lý này dường bị các lý thuyết mới đây loại bỏ và cho rằng thông tin vẫn được bảo toàn trong hố đen.</P>
<P hasbox="2">Từ năm <A title=1964 href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1964"><FONT color=#003366>1964</FONT></A>, khi <A title="Ngôi sao" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4i_sao"><FONT color=#003366>ngôi sao</FONT></A> "tàng hình" <A class=new title="Cygnus X-1 (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cygnus_X-1&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>Cygnus X-1</FONT></A> của một hệ <A title="Sao đôi" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sao_%C4%91%C3%B4i"><FONT color=#003366>sao đôi</FONT></A> nằm cách <A title="Trái Đất" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A1i_%C4%90%E1%BA%A5t"><FONT color=#003366>Trái Đất</FONT></A> 8.000 <A title="Năm ánh sáng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C4%83m_%C3%A1nh_s%C3%A1ng"><FONT color=#003366>ly</FONT></A> trong chòm sao <A title="Thiên Nga (chòm sao)" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_Nga_(ch%C3%B2m_sao)"><FONT color=#003366>Thiên Nga</FONT></A> được coi là ứng cử viên đầu tiên, chứng minh cho sự tồn tại của hố đen, các hố đen khác không chỉ được phát hiện trong <A title="Ngân Hà" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_H%C3%A0"><FONT color=#003366>Ngân Hà</FONT></A> mà còn ở nhiều <A title="Thiên thể" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_th%E1%BB%83"><FONT color=#003366>thiên thể</FONT></A> khác. Hố đen không chỉ là những "xác chết" của những sao có khối lượng lớn hơn 1,4 <A class=new title="Khối lượng Mặt Trời (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%E1%BB%91i_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_M%E1%BA%B7t_Tr%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>M</FONT></A><A class=image title="Sun symbol.svg" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:Sun_symbol.svg"><FONT color=#003366><IMG height=14 alt="" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/Sun_symbol.svg/14px-Sun_symbol.svg.png" width=14 border=0></FONT></A>, khi chúng bùng nổ thành các <A title="Siêu tân tinh" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Si%C3%AAu_t%C3%A2n_tinh"><FONT color=#003366>siêu tân tinh</FONT></A> trong phạm vi các <A title="Thiên hà" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_h%C3%A0"><FONT color=#003366>thiên hà</FONT></A>, mà hiện nay nhiều ý kiến cho rằng, tất cả các thiên hà đều chứa một hố đen siêu lớn trong vùng <A class=new title="Nhân thiên hà (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A2n_thi%C3%AAn_h%C3%A0&action=edit&redlink=1" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">nhân</FONT></A>.</P></DIV>

<H2 hasbox="2"><SPAN class=mw-headline hasbox="2">Lịch sử</SPAN></H2>
<DIV class="thumb tright" hasbox="2">
<DIV class=thumbinner style="WIDTH: 242px" hasbox="2"><A class=image title=BlackholeSun.PNG href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:BlackholeSun.PNG" hasbox="2"><IMG class=thumbimage height=180 alt="" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/BlackholeSun.PNG/240px-BlackholeSun.PNG" width=240 border=0 hasbox="2"></A>
<DIV class=thumbcaption hasbox="2">
<DIV class=magnify hasbox="2"><A class=internal title="Phóng lớn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:BlackholeSun.PNG"><IMG height=11 alt="" src="http://vi.wikipedia.org/skins-1.5/common/images/magnify-clip.png" width=15></A></DIV></DIV></DIV></DIV>
<P hasbox="2">Khái niệm một vật thể nặng đến độ ngay cả ánh sáng cũng không thể thoát khỏi vật đó đã được một <A class=new title="Nhà khoa học (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A0_khoa_h%E1%BB%8Dc&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>nhà khoa học</FONT></A> <A class=new title="Người Anh (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Anh&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>người Anh</FONT></A> <A class=new title="John Michell (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Michell&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>John Michell</FONT></A> đưa ra vào năm <A class=new title="1783 (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=1783&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>1783</FONT></A> trên một bài báo khoa học đăng trên <A title="Tạp chí" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%A1p_ch%C3%AD"><FONT color=#003366>tạp chí</FONT></A> của <A class=new title="Viện hàn lâm Hoàng gia Anh Quốc (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vi%E1%BB%87n_h%C3%A0n_l%C3%A2m_Ho%C3%A0ng_gia_Anh_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>Viện hàn lâm Hoàng gia Anh Quốc</FONT></A>. Lúc bấy giờ, lý thuyết <A title="Cơ học cổ điển" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C6%A1_h%E1%BB%8Dc_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">cơ học cổ điển</FONT></A> của <A title="Isaac Newton" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Isaac_Newton" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">Isaac Newton</FONT></A> về hấp dẫn và khái niệm <A class=mw-redirect title="Vận tốc thoát" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%ADn_t%E1%BB%91c_tho%C3%A1t"><FONT color=#003366>vận tốc thoát</FONT></A> đã được biết. Michell đã tính rằng, một vật thể có <A title="Bán kính" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_k%C3%ADnh"><FONT color=#003366>bán kính</FONT></A> gấp 500 lần <A title="Mặt Trời" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_Tr%E1%BB%9Di"><FONT color=#003366>Mặt Trời</FONT></A> và có mật độ bằng mật độ Mặt Trời thì vận tốc thoát ở bề mặt của nó bằng <A class=mw-redirect title="Vận tốc ánh sáng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%ADn_t%E1%BB%91c_%C3%A1nh_s%C3%A1ng"><FONT color=#003366>vận tốc ánh sáng</FONT></A>, và do đó không ai có thể nhìn thấy nó.</P>
<P hasbox="2">Mặc dù ông nghĩ rằng điều đó rất khó xảy ra nhưng vẫn nghiên cứu khả năng rất nhiều các vật thể như thế không thể được quan sát trong <A title="Vũ trụ" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_tr%E1%BB%A5"><FONT color=#003366>vũ trụ</FONT></A>.</P>
<P hasbox="2">Năm <A class=new title="1796 (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=1796&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>1796</FONT></A>, một <A class=mw-redirect title="Nhà toán học" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_to%C3%A1n_h%E1%BB%8Dc"><FONT color=#003366>nhà toán học</FONT></A> <A class=new title="Người Pháp (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>người Pháp</FONT></A> <A title="Pierre-Simon Laplace" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pierre-Simon_Laplace"><FONT color=#003366>Pierre-Simon Laplace</FONT></A> cũng đưa ra ý tưởng tương tự trong lần xuất bản thứ nhất và thứ hai của cuốn sách của ông, nhưng trong các lần xuất bản sau thì không đưa vào nữa. Trong suốt <A class=mw-redirect title="Thế kỷ thứ 19" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_th%E1%BB%A9_19"><FONT color=#003366>thế kỷ thứ 19</FONT></A>, ý tưởng đó không gây chú ý vì người ta cho rằng ánh sáng là sóng nên không có khối lượng, và do đó không bị ảnh hưởng bởi lực hấp dẫn.</P>
<P hasbox="2">Năm <A title=1915 href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1915"><FONT color=#003366>1915</FONT></A>, <A title="Albert Einstein" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Albert_Einstein"><FONT color=#003366>Einstein</FONT></A> đưa ra một lý thuyết hấp dẫn gọi là <A title="Lý thuyết tương đối rộng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_thuy%E1%BA%BFt_t%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%E1%BB%91i_r%E1%BB%99ng" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">lý thuyết tương đối rộng</FONT></A>. Trước đó ông đã cho thấy ánh sáng bị ảnh hưởng bởi lực hấp dẫn. Mấy tháng sau, <A class=new title="Karl Schwarzschild (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Karl_Schwarzschild&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>Karl Schwarzschild</FONT></A> đã đưa ra nghiệm cho trường hấp dẫn của một khối lượng điểm và tiên đoán về lý thuyết sự tồn tại của một vật thể mà ngày nay được gọi là hố đen. Ngày nay, <A title="Bán kính Schwarzschild" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_k%C3%ADnh_Schwarzschild"><FONT color=#003366>bán kính Schwarzschild</FONT></A> được coi là bán kính của một hố đen không quay, nhưng vào lúc bấy giờ người ta không hiểu rõ về nó. Bản thân Schwarzschild cũng từng nghĩ rằng nó không có ý nghĩa vật lý.</P>
<P hasbox="2">Vào những năm <A title=1920 href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1920"><FONT color=#003366>1920</FONT></A>, <A class=new title="Subrahmanyan Chandrasekhar (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Subrahmanyan_Chandrasekhar&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>Subrahmanyan Chandrasekhar</FONT></A> đã cho tính toán rằng một vật thể không quay có khối lượng lớn hơn một giá trị nhất định mà ngày nay được biết là <A title="Giới hạn Chandrasekhar" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BB%9Bi_h%E1%BA%A1n_Chandrasekhar"><FONT color=#003366>giới hạn Chandrasekhar</FONT></A>, sẽ suy sập dưới lực hấp dẫn của chính nó và không có gì có thể cản trở quá trình đó diễn ra. Tuy nhiên, một nhà vật lý khác là <A class=new title="Arthur Eddington (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Arthur_Eddington&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>Arthur Eddington</FONT></A> chống lại giả thuyết đó và cho rằng chắc chắn sẽ có cái gì đó xảy ra để không cho vật chất suy sụp đến mật độ vô hạn.</P>
<P hasbox="2">Năm <A title=1939 href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1939"><FONT color=#003366>1939</FONT></A>, <A title="Robert Oppenheimer" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Robert_Oppenheimer"><FONT color=#003366>Robert Oppenheimer</FONT></A> và H. Snyder tiên đoán rằng các ngôi sao nặng sẽ phải chịu quá trình <A class=mw-redirect title="Suy sập hấp dẫn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Suy_s%E1%BA%ADp_h%E1%BA%A5p_d%E1%BA%ABn"><FONT color=#003366>suy sập do hấp dẫn</FONT></A>. Các hố đen có thể hình thành trong tự nhiên. Trong một thời gian, người ta gọi các vật thể như vậy là các "ngôi sao bị đóng băng" vì sự suy sập sẽ bị chậm đi một cách nhanh chóng và ngôi sao sẽ trở nên rất đỏ khi đạt đến gần giới hạn Schwarzschild. Tuy vậy, các vật thể nặng như thế không được quan tâm lắm cho đến cuối những năm <A title=1960 href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1960"><FONT color=#003366>1960</FONT></A>. Phần lớn các nhà vật lý, vào lúc đó, tin rằng hố đen là một nghiệm đối xứng cao đặc biệt do Schwarzschild tìm ra, và các vật thể bị suy sập trong tự nhiên sẽ không tạo nên các hố đen.</P>
<P hasbox="2">Việc nghiên cứu về hố đen trở nên sôi nổi vào năm <A title=1967 href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1967" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">1967</FONT></A> do sự tiến bộ của lý thuyết và thực nghiệm. <A title="Stephen Hawking" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Stephen_Hawking"><FONT color=#003366>Stephen Hawking</FONT></A> và <A class=new title="Roger Penrose (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Roger_Penrose&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>Roger Penrose</FONT></A> đã chứng minh rằng các hố đen là các nghiệm tổng quát của lý thuyết hấp dẫn của Einstein, và sự suy sập để tạo nên hố đen, trong một số trường hợp, là không thể tránh được. Sự quan tâm đến lĩnh vực này còn được khởi phát từ việc tìm ra sao <A class=mw-redirect title=Pulsar href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pulsar"><FONT color=#003366>pulsar</FONT></A>. Ngay sau đó, nhà vật lý <A class=new title="John Wheeler (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Wheeler&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>John Wheeler</FONT></A> đã sử dụng từ "hố đen" để chỉ các vật thể sau khi bị suy sập đến mật độ vô hạn mặc dù trước đó một thời gian, từ "ngôi sao đen" thỉnh thoảng được sử dụng.</P>

<SPAN class=mw-headline hasbox="2">Các khái niệm</SPAN>
<P hasbox="2">Nghiên cứu hố đen yêu cầu các kiến thức về <A title="Lý thuyết tương đối rộng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_thuy%E1%BA%BFt_t%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%E1%BB%91i_r%E1%BB%99ng" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">lý thuyết tương đối rộng</FONT></A> của <A title="Không-thời gian" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%B4ng-th%E1%BB%9Di_gian"><FONT color=#003366>không-thời gian</FONT></A> cong: tính chất đặc biệt nhất là sự biến dạng của không-thời gian xung quanh các hố đen.</P>
<P><A id=Ch.C3.A2n_tr.E1.BB.9Di_s.E1.BB.B1_ki.E1.BB.87n name=Ch.C3.A2n_tr.E1.BB.9Di_s.E1.BB.B1_ki.E1.BB.87n></A></P>
<H3 hasbox="2"><SPAN class=mw-headline hasbox="2">Chân trời sự kiện</SPAN></H3>
<DIV class="thumb tright" hasbox="2">
<DIV class=thumbinner style="WIDTH: 242px" hasbox="2"><A class=image title="Nguồn tia X Cygnus X-1 được nhiều người cho rằng nó có thể là một hố đen có khối lượng bằng 10 lần khối lượng Mặt Trời quay xung quanh một ngôi sao kềnh xanh." href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:Cygnus-X-1.jpg" hasbox="2"><IMG class=thumbimage height=192 alt="Nguồn tia X Cygnus X-1 được nhiều người cho rằng nó có thể là một hố đen có khối lượng bằng 10 lần khối lượng Mặt Trời quay xung quanh một ngôi sao kềnh xanh." src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/9/96/Cygnus-X-1.jpg/240px-Cygnus-X-1.jpg" width=240 border=0 hasbox="2"></A>
<DIV class=thumbcaption hasbox="2">
<DIV class=magnify hasbox="2"><A class=internal title="Phóng lớn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:Cygnus-X-1.jpg"><IMG height=11 alt="" src="http://vi.wikipedia.org/skins-1.5/common/images/magnify-clip.png" width=15></A></DIV>Nguồn <A title="Tia X" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tia_X"><FONT color=#003366>tia X</FONT></A> Cygnus X-1 được nhiều người cho rằng nó có thể là một hố đen có khối lượng bằng 10 lần khối lượng <A title="Mặt Trời" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_Tr%E1%BB%9Di" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">Mặt Trời</FONT></A> quay xung quanh một <A class=new title="Ngôi sao kềnh xanh (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C3%B4i_sao_k%E1%BB%81nh_xanh&action=edit&redlink=1" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">ngôi sao kềnh xanh</FONT></A>.</DIV></DIV></DIV>
<P hasbox="2">"Bề mặt" của hố đen được gọi là <EM><A title="Chân trời sự kiện" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2n_tr%E1%BB%9Di_s%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n"><FONT color=#003366>chân trời sự kiện</FONT></A></EM>, đó là một bề mặt ảo xung quanh hố đen. <A title="Stephen Hawking" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Stephen_Hawking"><FONT color=#003366>Stephen Hawking</FONT></A> đã sử dụng <A class=new title="Định lý Gauss-Bonnet (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%8Bnh_l%C3%BD_Gauss-Bonnet&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>định lý Gauss-Bonnet</FONT></A> để chứng minh rằng <A title="Hình học" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh_h%E1%BB%8Dc"><FONT color=#003366>hình học</FONT></A> <A title="Tô pô" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4_p%C3%B4"><FONT color=#003366>tô pô</FONT></A> của chân trời sự kiện của một hố đen (bốn chiều) là một hình cầu. Tại chân trời sự kiện, <A class=mw-redirect title="Vận tốc thoát" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%ADn_t%E1%BB%91c_tho%C3%A1t"><FONT color=#003366>vận tốc thoát</FONT></A> chính bằng vận tốc ánh sáng. Do đó, bất kỳ vật gì, kể cả <A class=mw-redirect title="Quang tử" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quang_t%E1%BB%AD"><FONT color=#003366>quang tử</FONT></A> (photon) bên trong chân trời sự kiện đều không thể thoát khỏi chân trời sự kiện đó vì trường hấp dẫn quá mạnh của hố đen. Các hạt bị rơi vào hố đen sẽ không thể thoát ra được.</P>
<P hasbox="2">Theo lý thuyết tương đối rộng cổ điển, các hố đen có thể hoàn toàn được đặc trưng bởi ba thông số: <A title="Khối lượng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_l%C6%B0%E1%BB%A3ng"><FONT color=#003366>khối lượng</FONT></A>, <A title="Mô men động lượng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4_men_%C4%91%E1%BB%99ng_l%C6%B0%E1%BB%A3ng"><FONT color=#003366>mô men động lượng</FONT></A> và <A title="Điện tích" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_t%C3%ADch"><FONT color=#003366>điện tích</FONT></A>. Nguyên lý này đã được <A class=new title="John Wheeler (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Wheeler&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>John Wheeler</FONT></A> tóm tắt trong câu nói "<EM>hố đen không có tóc</EM>".</P>
<P hasbox="2">Các vật thể chuyển động trong trường hấp dẫn thì <A title="Thời gian" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%9Di_gian"><FONT color=#003366>thời gian</FONT></A> sẽ bị chậm đi được gọi là <A class=new title="Sự giãn nở của thời gian (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BB%B1_gi%C3%A3n_n%E1%BB%9F_c%E1%BB%A7a_th%E1%BB%9Di_gian&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>sự giãn nở của thời gian</FONT></A>. Điều này đã được chứng minh bằng thực nghiệm trong một thí nghiệm phóng tên lửa do thám vào năm <A title=1976 href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1976"><FONT color=#003366>1976</FONT></A> <A class="external autonumber" title=http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/relativ/gratim.html href="http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/relativ/gratim.html" rel=nofollow><FONT color=#003366>[1]</FONT></A>, và được tính đến trong <A title="Hệ thống định vị toàn cầu" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_th%E1%BB%91ng_%C4%91%E1%BB%8Bnh_v%E1%BB%8B_to%C3%A0n_c%E1%BA%A7u" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">Hệ thống định vị toàn cầu</FONT></A> (GPS). Gần chân trời sự kiện, sự giãn nở thời gian xảy ra rất nhanh. Đối với một người quan sát từ bên ngoài thì họ sẽ đợi một khoảng thời gian vô tận để quan sát vật thể khi vật thể đến gần chân trời sự kiện vì ánh sáng từ vật thể bị dịch chuyển vô hạn về phía đỏ.</P>
<P><A name=.C4.90i.E1.BB.83m_k.E1.BB.B3_d.E1.BB.8B></A></P>
<H3 hasbox="2"> <SPAN class=mw-headline>Điểm kỳ dị</SPAN></H3>
<P hasbox="2">Tại tâm của hố đen, bên trong chân trời sự kiện, lý thuyết tương đối rộng tiên đoán có một <A class=mw-redirect title="Điểm kỳ dị" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%83m_k%E1%BB%B3_d%E1%BB%8B"><FONT color=#003366>điểm kỳ dị</FONT></A> (<EM>singularity</EM>), tại đó độ cong của không thời gian trở nên vô hạn và lực hấp dẫn cũng mạnh vô hạn. Không-thời gian bên trong chân trời sự kiện rất đặc biệt, trong đó tất cả các vật chất đều chuyển động vào tâm mà không thể cưỡng lại được (<A class=new title="Roger Penrose (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Roger_Penrose&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>Penrose</FONT></A> và <A title="Stephen Hawking" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Stephen_Hawking"><FONT color=#003366>Hawking</FONT></A> <A class="external autonumber" title=http://www.maths.soton.ac.uk/relativity/GRExplorer/singularities/singtheorems.htm href="http://www.maths.soton.ac.uk/relativity/GRExplorer/singularities/singtheorems.htm" rel=nofollow><FONT color=#003366>[2]</FONT></A>). Điều này có nghĩa là tồn tại một sai lầm về khái niệm về hố đen mà John Michell đề xuất trước đây. Theo lý thuyết của Michell, vận tốc thoát bằng vận tốc ánh sáng, tuy vậy, vẫn còn một xác suất lý thuyết để vật thể có thể thoát ra giống như kéo vật thể ra ngoài bằng một sợi dây. Lý thuyết tương đối rộng loại bỏ những kẽ hở (<EM>loophole</EM>) như thế này vì vật thể nằm trong chân trời sự kiện thì <A class=new title="Thời gian tuyến (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%9Di_gian_tuy%E1%BA%BFn&action=edit&redlink=1" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">thời gian tuyến</FONT></A> sẽ có một điểm kết cho bản thân thời gian, và không thể có được <A class=new title="Vũ trụ tuyến (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C5%A9_tr%E1%BB%A5_tuy%E1%BA%BFn&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>vũ trụ tuyến</FONT></A> khả dĩ mà có thể thoát ra khỏi hố đen được.</P>
<P hasbox="2">Người ta tin rằng những tiến triển hoặc khái quát hóa lý thuyết tương đối rộng trong tương lai (đặc biệt là <A class=new title="Hấp dẫn lượng tử (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BA%A5p_d%E1%BA%ABn_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_t%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>hấp dẫn lượng tử</FONT></A>) sẽ làm thay đổi suy nghĩ của chúng ta về phần bên trong của hố đen. Phần lớn các nhà lý thuyết đều giải thích điểm kỳ dị về toán học của các phương trình là dấu hiệu cho thấy lý thuyết hiện hành là không hoàn thiện, và rằng các hiện tượng mới sẽ được phát hiện khi ta tiến gần đến điểm kỳ dị. Câu hỏi này có thể rất hàn lâm vì <A class=new title="Giả thuyết giám sát vũ trụ (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3_thuy%E1%BA%BFt_gi%C3%A1m_s%C3%A1t_v%C5%A9_tr%E1%BB%A5&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>giả thuyết giám sát vũ trụ</FONT></A> đòi hỏi không thể có mặt các <A class=new title="Điểm kỳ dị trần trụi (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%83m_k%E1%BB%B3_d%E1%BB%8B_tr%E1%BA%A7n_tr%E1%BB%A5i&action=edit&redlink=1" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">điểm kỳ dị trần trụi</FONT></A> trong lý thuyết tương đối rộng: mỗi điểm kỳ dị phải nấp sau chân trời sự kiện và không thể bị khám phá.</P>
<P hasbox="2">Một trường phái tư tưởng khác cho rằng chẳng có điểm kỳ dị nào cả, bởi vì, <A class=mw-redirect title="Lực thủy triều" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%B1c_th%E1%BB%A7y_tri%E1%BB%81u"><FONT color=#003366>các lực giống như lực gây ra thủy triều</FONT></A> sẽ làm giảm mật độ vật chất khi nó đi xuyên qua chân trời sự kiện. Nếu một nhà du hành vũ trụ lỡ để chân của anh ta rơi vào hố đen thì các lực thủy triều dọc theo bán kính sẽ kéo đầu và chân của anh ta theo hai hướng ngược nhau và do đó, sẽ làm giảm mật độ (tức là tăng thể tích) trong khi đó thì lực thủy triều tại một bán kính không đổi có xu hướng kéo hai tay anh ta lại với nhau khi bán kính hội tụ, làm gia tăng mật độ (giảm thể tích). Tuy nhiên, tại chân trời sự kiện, bán kính đó lại song song với nhau trong <A class=new title="Giản đồ nhúng (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3n_%C4%91%E1%BB%93_nh%C3%BAng&action=edit&redlink=1" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">giản đồ nhúng</FONT></A> (giản đồ để hình dung nghiệm Schwarzschild trong không gian Euclide), không hội tụ, do đó, mật độ vật chất sẽ giảm và làm dừng quá trình suy sập hấp dẫn.</P>
<P><A name=.C4.90i_v.C3.A0o_m.E1.BB.99t_h.E1.BB.91_.C4.91en></A></P>
<H3 hasbox="2"><SPAN class=mw-headline></SPAN> </H3>

<H3 hasbox="2"><SPAN class=mw-headline hasbox="2">Đi vào một hố đen</SPAN></H3>
<P hasbox="2">Ảnh hưởng của trường hấp dẫn của hố đen có thể xác định từ <A title="Lý thuyết tương đối" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_thuy%E1%BA%BFt_t%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%E1%BB%91i"><FONT color=#003366>lý thuyết tương đối</FONT></A>. Khi một vật thể tiến lại gần tâm của hố đen không quay (hố đen Schwarzschild) thì người quan sát từ xa sẽ thấy vật thể đó tiến đến chân trời sự kiện một cách chậm dần vì một quang tử từ vật thể đó phải mất một thời gian lâu hơn để thoát ra khỏi ảnh hưởng của hố đen để cho người quan sát biết số phận của vật thể đó.</P>
<P hasbox="2">Đối với bản thân vật thể, nó sẽ đi qua chân trời sự kiện và đến điểm kỳ dị, hoặc vào tâm của hố đen trong một khoảng thời gian hữu hạn. Khi nó đi qua chân trời sự kiện thì ánh sáng không thể thoát khỏi hố đen được nữa nên người quan sát ở ngoài hố đen sẽ không còn có thể biết thông tin của vật thể. Khi vật thể tiến gần hơn nữa đến điểm kỳ dị, nó sẽ bị kéo dài ra và ánh sáng phát ra từ phần vật thể gần hố đen nhất sẽ bị <A title="Dịch chuyển đỏ" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BB%8Bch_chuy%E1%BB%83n_%C4%91%E1%BB%8F"><FONT color=#003366>dịch chuyển đỏ</FONT></A> (hiệu ứng Doppler cho ánh sáng) cho đến khi tất cả các phần biến mất. Gần điểm kỳ dị, sự sai khác của trường hấp dẫn giữa điểm gần và điểm xa trên vật thể rất lớn, điều này sẽ tạo nên một lực thủy triều làm cho vật thể bị kéo và bị xé ra, điều này được gọi là quá trình "tạo mì ống" (<EM>spaghettification</EM>).</P>
<P><A id=H.E1.BB.91_.C4.91en_quay name=H.E1.BB.91_.C4.91en_quay></A></P>
<H3><SPAN class=mw-headline>Hố đen quay</SPAN></H3>
<P hasbox="2">Về lý thuyết, chân trời sự kiện của một hố đen không quay là một hình cầu, và điểm kỳ dị của nó là một điểm. Nếu hố đen có mô men góc (thừa hưởng từ ngôi sao quay trước khi bị suy sập thành hố đen) thì nó sẽ kéo theo cả không-thời gian xung quanh chân trời sự kiện. Vùng không gian xung quanh chân trời sự kiện được gọi là <A class=new title="Hình cầu cơ công (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%ACnh_c%E1%BA%A7u_c%C6%A1_c%C3%B4ng&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>hình cầu cơ công</FONT></A> và có dạng một hình e-líp. Vì hình cầu cơ công định vị bên ngoài chân trời sự kiện nên các vật thể có thể tồn tại bên trong hình cầu cơ công mà không bị rơi vào hố đen. Tuy nhiên, vì bản thân không-thời gian chuyển động bên trong hình cầu cơ công nên các vật thể không thể có một vị trí cố định. Các vật thể trượt trên hình cầu cơ công vài lần có thể bị văng ra ngoài với vận tốc rất lớn và giải thoát năng lượng (và mô men góc) khỏi hố đen - do đó mới có tên "hình cầu cơ công" vì nó có khả năng tạo ra <A title="Công cơ học" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_c%C6%A1_h%E1%BB%8Dc"><FONT color=#003366>công cơ học</FONT></A>.</P>
<P><A id=Entropy_v.C3.A0_b.E1.BB.A9c_x.E1.BA.A1_Hawking name=Entropy_v.C3.A0_b.E1.BB.A9c_x.E1.BA.A1_Hawking></A></P>
<H3 hasbox="2"><SPAN class=mw-headline hasbox="2">Entropy và bức xạ Hawking</SPAN></H3>
<DIV class="thumb tright" hasbox="2">
<DIV class=thumbinner style="WIDTH: 242px" hasbox="2"><A class=image title="Vật chất rơi vào hố đen sẽ tập hợp lại với nhau tạo nên một đĩa gia tốc quay rất nhanh và rất nóng xung quanh hố đen trước khi bị nó nuốt. Ma sát xuất hiện tại những vùng lân cận đĩa làm cho đĩa trở nên vô cùng nóng và được thoát ra dưới dạng tia X. Các tính toán khác tiên đoán các hiệu ứng trong đó các luồng hạt chuyển động rất nhanh với vận tốc gần bằng vận tốc ánh sáng được phóng ra ở hai trục của đĩa." href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:678px-Black_hole_jet_diagram.jpg" hasbox="2"><IMG class=thumbimage height=212 alt="Vật chất rơi vào hố đen sẽ tập hợp lại với nhau tạo nên một đĩa gia tốc quay rất nhanh và rất nóng xung quanh hố đen trước khi bị nó nuốt. Ma sát xuất hiện tại những vùng lân cận đĩa làm cho đĩa trở nên vô cùng nóng và được thoát ra dưới dạng tia X. Các tính toán khác tiên đoán các hiệu ứng trong đó các luồng hạt chuyển động rất nhanh với vận tốc gần bằng vận tốc ánh sáng được phóng ra ở hai trục của đĩa." src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/4/4f/678px-Black_hole_jet_diagram.jpg/240px-678px-Black_hole_jet_diagram.jpg" width=240 border=0 hasbox="2"></A>
<DIV class=thumbcaption hasbox="2">
<DIV class=magnify hasbox="2"><A class=internal title="Phóng lớn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:678px-Black_hole_jet_diagram.jpg"><IMG height=11 alt="" src="http://vi.wikipedia.org/skins-1.5/common/images/magnify-clip.png" width=15></A></DIV><A title="Vật chất" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%ADt_ch%E1%BA%A5t"><FONT color=#003366>Vật chất</FONT></A> rơi vào <STRONG class=selflink>hố đen</STRONG> sẽ tập hợp lại với nhau tạo nên một <A class=new title="Đĩa gia tốc (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C4%A9a_gia_t%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>đĩa gia tốc</FONT></A> quay rất nhanh và rất nóng xung quanh hố đen trước khi bị nó nuốt. <A title="Ma sát" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_s%C3%A1t"><FONT color=#003366>Ma sát</FONT></A> xuất hiện tại những vùng lân cận đĩa làm cho đĩa trở nên vô cùng nóng và được thoát ra dưới dạng <A title="Tia X" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tia_X"><FONT color=#003366>tia X</FONT></A>. Các tính toán khác tiên đoán các hiệu ứng trong đó các luồng hạt chuyển động rất nhanh với vận tốc gần bằng <A class=mw-redirect title="Vận tốc ánh sáng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%ADn_t%E1%BB%91c_%C3%A1nh_s%C3%A1ng"><FONT color=#003366>vận tốc ánh sáng</FONT></A> được phóng ra ở hai trục của đĩa.</DIV></DIV></DIV>

<P hasbox="2">Năm <A title=1971 href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1971" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">1971</FONT></A>, <A title="Stephen Hawking" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Stephen_Hawking" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">Stephen Hawking</FONT></A> chứng minh rằng diện tích của chân trời sự kiện của bất kỳ hố đen cố điển đều không bao giờ giảm. Điều này tương tự như định luật thứ hai của <A title="Nhiệt động lực học" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nhi%E1%BB%87t_%C4%91%E1%BB%99ng_l%E1%BB%B1c_h%E1%BB%8Dc"><FONT color=#003366>nhiệt động lực học</FONT></A>, trong đó vai trò của diện tích của chân trời sự kiện tương ứng với <A title=Entropy href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Entropy" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">entropy</FONT></A>. Người ta có thể vi phạm nguyên lý thứ hai của nhiệt động lực học bằng việc vật chất trong vũ trụ của chúng ta đi vào hố đen và do đó làm giảm entropy của toàn vũ trụ. Chính vì vậy mà <A class=new title="Jacob Bekenstein (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jacob_Bekenstein&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>Jacob Bekenstein</FONT></A> giả thiết rằng hố đen cũng có entropy và entropy của nó tỷ lệ với diện tích của chân trời sự kiện. Tuy nhiên, <A title=1974 href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1974"><FONT color=#003366>1974</FONT></A>, Hawking áp dụng <A class=new title="Lý thuyết trường lượng tử (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_thuy%E1%BA%BFt_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_t%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">lý thuyết trường lượng tử</FONT></A> cho không-thời gian cong xung quanh chân trời sự kiện của hố đen và phát hiện ra rằng các hố đen có thể phát xạ nhiệt - bức xạ mà hố đen phát ra được gọi là <A class=new title="Bức xạ Hawking (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%A9c_x%E1%BA%A1_Hawking&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>bức xạ Hawking</FONT></A>. Sử dụng <A class=new title="Cơ học hố đen (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C6%A1_h%E1%BB%8Dc_h%E1%BB%91_%C4%91en&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>định luật thứ nhất của cơ học hố đen</FONT></A> người ta thấy rằng entropy của hố đen bằng một phần tư diện tích của chân trời sự kiện. Đây là một kết quả phổ quát, có thể áp dụng cho chân trời vũ trụ trong không-thời gian de Sitter. Sau đó, người ta còn cho rằng, hố đen là các vật thể có entropy cực đại, tức là, trong vùng không-thời gian nào đó, entropy cực đại chính là entropy của hố đen chiếm vùng không thời gian đó. Điều này dẫn đến <A class=new title="Nguyên lý ảnh ba chiều (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%C3%AAn_l%C3%BD_%E1%BA%A3nh_ba_chi%E1%BB%81u&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>nguyên lý ảnh ba chiều</FONT></A> (còn gọi là nguyên lý ảnh đa chiều).</P>
<P hasbox="2">Bức xạ Hawking xuất phát từ ngay bên ngoài chân trời sự kiện, và cho tới nay người ta vẫn hiểu là nó không mang thông tin từ bên trong hố đen vì đó là bức xạ nhiệt. Tuy nhiên, điều này có nghĩa là các hố đen không phải là hoàn toàn đen: hiệu ứng này ngụ ý rằng khối lượng của một hố đen sẽ dần dần giảm theo thời gian. Mặc dù hiệu ứng này rất nhỏ đối với người nghiên cứu hố đen, nó chỉ đáng kể đối với các <A title="Hố đen siêu nhỏ" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91_%C4%91en_si%C3%AAu_nh%E1%BB%8F" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">hố đen siêu nhỏ</FONT></A> được tiên đoán lý thuyết, mà ở đó, <A title="Cơ học lượng tử" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C6%A1_h%E1%BB%8Dc_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_t%E1%BB%AD"><FONT color=#003366>cơ học lượng tử</FONT></A> có tác động chính. Thực ra, các tính toán cho thấy rằng các hố đen nhỏ có thể bị bay hơi và cuối cùng sẽ biến mất trong một đợt bùng phát bức xạ. Do đó, các hố đen mà không có nguồn bổ sung cho khối lượng của chúng đều có một thời gian sống hữu hạn, và thời gian đó liên hệ với khối lượng của chúng.</P>
<P hasbox="2">Vào ngày <A title="21 tháng 7" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/21_th%C3%A1ng_7"><FONT color=#003366>21 tháng 7</FONT></A> năm <A title=2004 href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2004"><FONT color=#003366>2004</FONT></A> Stephen Hawking tuyên bố rằng cuối cùng thì các hố đen sẽ giải phóng các thông tin mà chúng nuốt <A class="external autonumber" title=http://datrach.blogspot.com/2004/12/hawking-bp-cht-nghch-l-ca-ng_26.html href="http://datrach.blogspot.com/2004/12/hawking-bp-cht-nghch-l-ca-ng_26.html" rel=nofollow><FONT color=#003366>[3]</FONT></A>, đảo ngược lại quan điểm mà ông đưa ra trước đó là thông tin sẽ bị biến mất. Ông cho rằng, nhiễu loạn lượng tử của chân trời sự kiện có thể cho phép thông tin thoát ra từ một hố đen và ảnh hưởng đến bức xạ Hawking <A class="external autonumber" title=http://www.nature.com/news/2004/040712/full/040712-12.html href="http://www.nature.com/news/2004/040712/full/040712-12.html" rel=nofollow><FONT color=#003366>[4]</FONT></A>. Lý thuyết vẫn chưa được các nhà khoa học phản biện, nhưng nếu nó được chấp nhận thì dường như chúng ta đã giải quyết được <A class=new title="Nghịch lý về thông tin hố đen (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ngh%E1%BB%8Bch_l%C3%BD_v%E1%BB%81_th%C3%B4ng_tin_h%E1%BB%91_%C4%91en&action=edit&redlink=1" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">nghịch lý về thông tin hố đen</FONT></A>.</P>

<SPAN class=mw-headline hasbox="2">Nghiên cứu về hố đen</SPAN>
<P><A id=S.E1.BB.B1_h.C3.ACnh_th.C3.A0nh name=S.E1.BB.B1_h.C3.ACnh_th.C3.A0nh></A></P>
<H3 hasbox="2"> <SPAN class=mw-headline>Sự hình thành</SPAN></H3>
<DIV class="thumb tright" hasbox="2">
<DIV class=thumbinner style="WIDTH: 242px" hasbox="2"><A class=image title="Hình miêu tả đĩa gia tốc của lớp plasma quay xung quanh một hố đen (ảnh của NASA)." href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:BlackHole.jpg" hasbox="2"><IMG class=thumbimage height=192 alt="Hình miêu tả đĩa gia tốc của lớp plasma quay xung quanh một hố đen (ảnh của NASA)." src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/BlackHole.jpg/240px-BlackHole.jpg" width=240 border=0 hasbox="2"></A>
<DIV class=thumbcaption>
<DIV class=magnify><A class=internal title="Phóng lớn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:BlackHole.jpg"><IMG height=11 alt="" src="http://vi.wikipedia.org/skins-1.5/common/images/magnify-clip.png" width=15></A></DIV>Hình miêu tả <A class=new title="Đĩa gia tốc (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C4%A9a_gia_t%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>đĩa gia tốc</FONT></A> của lớp <A class=new title="Vật lý plasma (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%E1%BA%ADt_l%C3%BD_plasma&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>plasma</FONT></A> quay xung quanh một hố đen (ảnh của <A title=NASA href="http://vi.wikipedia.org/wiki/NASA"><FONT color=#003366>NASA</FONT></A>).</DIV></DIV></DIV>
<P><A title="Lý thuyết tương đối rộng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_thuy%E1%BA%BFt_t%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%E1%BB%91i_r%E1%BB%99ng"><FONT color=#003366>Lý thuyết tương đối rộng</FONT></A> (cũng như các lý thuyết hấp dẫn khác) không chỉ nói rằng các hố đen <EM>có thể</EM> tồn tại mà còn tiên đoán rằng chúng sẽ được hình thành trong tự nhiên khi có đủ khối lượng trong một vùng không gian nào đó và trải qua một quá trình gọi là <A class=mw-redirect title="Suy sập hấp dẫn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Suy_s%E1%BA%ADp_h%E1%BA%A5p_d%E1%BA%ABn"><FONT color=#003366>suy sập hấp dẫn</FONT></A>. Vì khối lượng bên trong vùng đó tăng lên, nên hấp dẫn của nó cũng mạnh lên, hay nói theo ngôn ngữ của thuyết tương đối, không gian xung quanh bị biến dạng. Khi vận tốc thoát tại một khoảng cách nhất định từ tâm đạt đến vận tốc ánh sáng, thì một chân trời sự kiện được hình thành mà trong đó vật chất chắc chắn bị suy sập vào một điểm duy nhất, tạo nên một điểm kỳ dị.</P>
<P>Các phân tích định lượng về điều này dẫn đến việc tiên đoán một ngôi sao có khối lượng khoảng ba lần khối lượng <A title="Mặt Trời" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_Tr%E1%BB%9Di"><FONT color=#003366>Mặt Trời</FONT></A>, tại thời điểm cuối cùng trong quá trình <A class=new title="Tiến hóa của các vì sao (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_c%E1%BB%A7a_c%C3%A1c_v%C3%AC_sao&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>tiến hóa</FONT></A> hầu như chắc chắn sẽ co lại tới một kích thước tới hạn cần thiết để xảy ra suy sập hấp dẫn (thông thường các ngôi sao co lại chỉ dừng ở trạng thái <A title="Sao neutron" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sao_neutron"><FONT color=#003366>sao neutron</FONT></A>). Khi điều này xảy ra, không có bất kỳ lực vật lý nào có thể ngăn cản sự suy sập đó, và một hố đen được tạo thành.</P>
<P>Sự suy sập của các ngôi sao sẽ tạo nên các hố đen có khối lượng ít nhất gấp ba lần khối lượng Mặt Trời. Các hố đen nhỏ hơn giới hạn này chỉ có thể được hình thành nếu vật chất chịu tác động của các áp lực khác ngoài lực hấp dẫn của chính ngôi sao. Áp lực vô cùng lớn cần thiết để có thể gây ra điều này có thể tồn tại vào những giai đoạn rất sớm của vũ trụ, có thể đã tạo nên các <A class=new title="Hố đen nguyên thủy (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%91_%C4%91en_nguy%C3%AAn_th%E1%BB%A7y&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>hố đen nguyên thủy</FONT></A> có khối lượng nhỏ hơn nhiều lần khối lượng Mặt Trời.</P>
<P>Các hố đen siêu lớn có thể có khối lượng gấp hàng triệu, hàng tỷ lần khối lượng Mặt Trời có thể được hình thành khi có một số lớn các ngôi sao bị nén chặt trong một vùng không gian tương đối nhỏ, hoặc khi có một số lượng lớn các ngôi sao rơi vào một hố đen ban đầu, hoặc khi có sự hợp nhất của các hố đen nhỏ hơn. Người ta tin rằng điều kiện để các hiện tượng trên có thể xảy ra ở một số (nếu không muốn nói là hầu hết) tâm của các <A title="Thiên hà" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_h%C3%A0"><FONT color=#003366>thiên hà</FONT></A>, bao gồm cả <A title="Ngân Hà" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_H%C3%A0"><FONT color=#003366>Ngân Hà</FONT></A> của chúng ta.</P>
<P><A id=Quan_s.C3.A1t_h.E1.BB.91_.C4.91en name=Quan_s.C3.A1t_h.E1.BB.91_.C4.91en></A></P>
<H3><SPAN class=mw-headline>Quan sát hố đen</SPAN></H3>
<DIV class="thumb tright">
<DIV class=thumbinner style="WIDTH: 242px"><A class=image title="Không có hố đen" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:Without_bh.jpeg"><IMG class=thumbimage height=192 alt="Không có hố đen" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Without_bh.jpeg/240px-Without_bh.jpeg" width=240 border=0></A>
<DIV class=thumbcaption>
<DIV class=magnify><A class=internal title="Phóng lớn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:Without_bh.jpeg"><IMG height=11 alt="" src="http://vi.wikipedia.org/skins-1.5/common/images/magnify-clip.png" width=15></A></DIV>Không có hố đen</DIV></DIV></DIV>
<DIV class="thumb tright">
<DIV class=thumbinner style="WIDTH: 242px"><A class=image title="Có hố đen" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:With_bh.jpeg"><IMG class=thumbimage height=192 alt="Có hố đen" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/With_bh.jpeg/240px-With_bh.jpeg" width=240 border=0></A>
<DIV class=thumbcaption>
<DIV class=magnify><A class=internal title="Phóng lớn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:With_bh.jpeg"><IMG height=11 alt="" src="http://vi.wikipedia.org/skins-1.5/common/images/magnify-clip.png" width=15></A></DIV>Có hố đen</DIV></DIV></DIV>
<DIV class="thumb tright" hasbox="2">
<DIV class=thumbinner style="WIDTH: 242px" hasbox="2"><A class=image title="Vòng Einstein" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:Einstein_rings_zoom.gif" hasbox="2"><IMG class=thumbimage height=192 alt="Vòng Einstein" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Einstein_rings_zoom.gif/240px-Einstein_rings_zoom.gif" width=240 border=0 hasbox="2"></A>
<DIV class=thumbcaption hasbox="2">
<DIV class=magnify hasbox="2"><A class=internal title="Phóng lớn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:Einstein_rings_zoom.gif"><IMG height=11 alt="" src="http://vi.wikipedia.org/skins-1.5/common/images/magnify-clip.png" width=15></A></DIV>Vòng Einstein</DIV></DIV></DIV>

<P hasbox="2">Lý thuyết cho thấy rằng chúng ta không thể quan sát hố đen một cách trực tiếp bằng ánh sáng phát xạ hoặc phản xạ vật chất bên trong hố đen. Tuy nhiên, các vật thể này có thể được quan sát một cách gián tiếp các hiện tượng xung quanh chúng như là <A title="Thấu kính hấp dẫn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A5u_k%C3%ADnh_h%E1%BA%A5p_d%E1%BA%ABn"><FONT color=#003366>thấu kính hấp dẫn</FONT></A> và các ngôi sao chuyển động xung quanh một vật dường như vô hình.</P>
<P hasbox="2">Hiệu ứng đáng nghi ngờ nhất là vật chất rơi vào hố đen (giống như nước đổ vào đường thoát nước) sẽ tập hợp lại với nhau tạo nên một <A class=new title="Đĩa gia tốc (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C4%A9a_gia_t%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">đĩa gia tốc</FONT></A> quay rất nhanh và rất nóng xung quanh hố đen trước khi bị nó nuốt. Ma sát xuất hiện tại những vùng lân cận đĩa làm cho đĩa trở nên vô vùng nóng và được thoát ra dưới dạng <A title="Tia X" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tia_X"><FONT color=#003366>tia X</FONT></A>. Quá trình nung nóng này cũng vô cùng hiệu quả và có thể biến 50% khối lượng của vật thể thành năng lượng bức xạ, trái ngược với <A class=mw-redirect title="Phản ứng nhiệt hạch" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A3n_%E1%BB%A9ng_nhi%E1%BB%87t_h%E1%BA%A1ch"><FONT color=#003366>phản ứng nhiệt hạch</FONT></A>, trong đó, chỉ khoảng vài phần trăm khối lượng được biến thành năng lượng. Các tính toán khác tiên đoán các hiệu ứng trong đó các luồng hạt chuyển động rất nhanh với vận tốc gần bằng <A class=mw-redirect title="Vận tốc ánh sáng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%ADn_t%E1%BB%91c_%C3%A1nh_s%C3%A1ng"><FONT color=#003366>vận tốc ánh sáng</FONT></A> được phóng ra ở hai trục của đĩa.</P>
<P hasbox="2">Tuy nhiên, các đĩa gia tốc, các luồng hạt chuyển động nhanh, các vật thể chuyển động xung quanh một vật vô hình không chỉ có thể do hố đen gây ra mà còn có thể do các vật thể khác như các <A title="Sao neutron" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sao_neutron"><FONT color=#003366>sao neutron</FONT></A> chẳng hạn, và động lực học của các vật thể gần các "hố không đen" này rất giống như động lực học của các vật thể xung quanh hố đen và việc nghiên cứu về chúng là lĩnh vực nghiên cứu rất phức tạp và năng động hiện nay. Nó bao gồm ngành <A class=new title="Vật lý plasma (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%E1%BA%ADt_l%C3%BD_plasma&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>vật lý plasma</FONT></A> và <A title="Từ trường" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%AB_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng"><FONT color=#003366>từ trường</FONT></A>. Do đó, trong phần lớn các quan sát về đĩa gia tốc và chuyển động quỹ đạo chỉ cho biết về khối lượng của vật thể cô đặc mà thôi, chứ không cho biết về bản chất của vật thể đó. Việc xác định vật thể đó là hố đen yêu cầu các giả thuyết bổ sung là không có vật thể nào khác (hoặc các hệ liên kết với vật thể) có thể nặng và cô đặc đến thế. Phần lớn các nhà <A title="Vật lý thiên văn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%ADt_l%C3%BD_thi%C3%AAn_v%C4%83n"><FONT color=#003366>vật lý thiên văn</FONT></A> chấp nhận rằng, trong trường hợp này, theo <A title="Lý thuyết tương đối rộng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_thuy%E1%BA%BFt_t%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%E1%BB%91i_r%E1%BB%99ng"><FONT color=#003366>lý thuyết tương đối rộng</FONT></A>, bất kỳ vật nào có mật độ vật chất đủ cao đều phải co lại thành một hố đen.</P>
<P hasbox="2">Một khác biệt quan sát quan trọng giữa các hố đen và các ngôi sao đặc, nặng khác là bất kỳ vật chất rơi vào các vật thể nặng thì cuối cùng cũng phải va chạm với vật thể đó với một vận tốc rất lớn, dẫn đến việc lóe sáng dị thường của các tia X với cường độ rất mạnh cùng với các bức xạ khác. Cho nên, nếu không có các lóe sáng bức xạ như thế xung quanh vật thể cô đặc thì có thể được coi là bằng chứng để cho rằng nó là một hố đen, nơi mà không có bề mặt để vật chất có thể va đập vào đột ngột.</P>
<P><A id=Ch.C3.BAng_ta_.C4.91.C3.A3_t.C3.ACm_th.E1.BA.A5y_h.E1.BB.91_.C4.91en_ch.C6.B0a.3F name=Ch.C3.BAng_ta_.C4.91.C3.A3_t.C3.ACm_th.E1.BA.A5y_h.E1.BB.91_.C4.91en_ch.C6.B0a.3F></A></P>
<H3> <SPAN class=mw-headline>Chúng ta đã tìm thấy hố đen chưa?</SPAN></H3>
<P>Ngày nay, có khá nhiều những bằng chứng thiên văn gián tiếp về hai loại hố đen:</P>
<UL>
<LI>Các <A class=new title="Hố đen khối lượng ngôi sao (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%91_%C4%91en_kh%E1%BB%91i_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_ng%C3%B4i_sao&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>hố đen khối lượng ngôi sao</FONT></A> có khối lượng cỡ bằng các ngôi sao bình thường (4 - 15 lần khối lượng Mặt Trời, và
<LI>Các <A title="Hố đen siêu nặng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91_%C4%91en_si%C3%AAu_n%E1%BA%B7ng"><FONT color=#003366>hố đen siêu nặng</FONT></A> có khối lượng bằng một <A title="Thiên hà" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_h%C3%A0"><FONT color=#003366>thiên hà</FONT></A>. </LI></UL>
<P>Thêm vào đó, có một vài bằng chứng về các <A class=new title="Hố đen khối lượng trung bình (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%91_%C4%91en_kh%E1%BB%91i_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_trung_b%C3%ACnh&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>hố đen khối lượng trung bình</FONT></A> có khối lượng vài ngàn lần khối lượng Mặt Trời. Đây có thể là các hố đen đang hình thành nên các hố đen siêu nặng.</P>
<P>Bằng chứng về các hố đen khối lượng ngôi sao chủ yếu được xác định bằng các đĩa gia tốc với kích thước và vận tốc vừa phải mà không có quá trình lóe sáng dị thường xuất hiện xung quanh các vật thể cô đặc. Các hố đen khối lượng ngôi sao có thể tạo ra các đợt <A class=new title="Bùng nổ tia gamma (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%B9ng_n%E1%BB%95_tia_gamma&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>bùng nổ tia gamma</FONT></A> mặc dù các đợt bùng nổ này thường liên quan đến vụ nổ của các <A title="Siêu tân tinh" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Si%C3%AAu_t%C3%A2n_tinh"><FONT color=#003366>siêu tân tinh</FONT></A> hoặc các vật thể khác không phải hố đen <A class="external autonumber" title=http://liftoff.msfc.nasa.gov/academy/universe/plasma_univ.html href="http://liftoff.msfc.nasa.gov/academy/universe/plasma_univ.html" rel=nofollow><FONT color=#003366>[5]</FONT></A> <A class="external autonumber" title=http://www.wkap.nl/prod/b/0-7923-3784-0 href="http://www.wkap.nl/prod/b/0-7923-3784-0" rel=nofollow><FONT color=#003366>[6]</FONT></A>.</P>
<P>Bằng chứng về các hố đen có khối lượng lớn hơn lần đầu tiên được cho bởi các <A class=new title="Thiên hà bức xạ (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thi%C3%AAn_h%C3%A0_b%E1%BB%A9c_x%E1%BA%A1&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>thiên hà bức xạ</FONT></A> và các <A title=Quasar href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quasar"><FONT color=#003366>quasar</FONT></A> do các nhà <A title="Thiên văn vô tuyến" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_v%C4%83n_v%C3%B4_tuy%E1%BA%BFn"><FONT color=#003366>thiên văn vô tuyến</FONT></A> phát hiện ra những năm <A title=1960 href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1960"><FONT color=#003366>1960</FONT></A>. Sự chuyển đổi rất hiệu quả từ khối lượng thành năng lượng nhờ ma sát trong đĩa gia tốc của một hố đen dường như là cách giải thích duy nhất cho nguồn năng lượng gần như vô tận của các vật thể này. Thực ra, việc đưa ra lý thuyết trên vào những năm <A title=1970 href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1970"><FONT color=#003366>1970</FONT></A> đã hầu như loại bỏ các chống đối cho rằng các quasar là các thiên hà xa xôi, tức là, không có cơ chế nào có thể tạo một lượng năng lượng nhiều đến thế.</P>
<P>Từ các quan sát vào những năm <A title=1980 href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1980"><FONT color=#003366>1980</FONT></A> về chuyển động của các ngôi sao xung quanh tâm của thiên hà, người ta tin rằng có những hố đen siêu nặng có mặt ở tâm của phần lớn các thiên hà, ngay cả <A title="Ngân Hà" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_H%C3%A0"><FONT color=#003366>Ngân Hà</FONT></A> của chúng ta. <A title="Tinh vân" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tinh_v%C3%A2n"><FONT color=#003366>Tinh vân</FONT></A> <A class=new title="Sagittarius A (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sagittarius_A&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>Sagittarius A</FONT></A> được coi là bằng chứng quan tin cậy nhất về sự tồn tại của một hố đen siêu nặng tại tâm của dải Ngân Hà.</P>
<P hasbox="2">Bức tranh hiện nay là tất cả các thiên hà đều có thể có một hố đen siêu nặng ở tại tâm, và hố đen này nuốt khí và bụi ở vùng giữa thiên hà tạo nên lượng bức xạ khổng lồ. Quá trình này tiếp tục cho đến khi không còn vật chất nào ở xung quanh nữa. Bức tranh này giải thích hợp lý về sự vắng mặt của nhiều các quasar gần đó. Mặc dù chưa hiểu về chi tiết, nhưng dường như là sự phát triển của hố đen liên quan mật thiết với các thiên hà có hình dáng tương tự hình cầu chứa nó như <A title="Thiên hà" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_h%C3%A0"><FONT color=#003366>thiên hà hình e-líp</FONT></A>, đám sao của <A title="Thiên hà" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_h%C3%A0"><FONT color=#003366>thiên hà hình xoáy ốc</FONT></A>. Điều thú vị là không có bằng chứng nào về sự có mặt của các hố đen nặng ở tâm các <A class=new title="Đám sao hình cầu (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C3%A1m_sao_h%C3%ACnh_c%E1%BA%A7u&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>đám sao hình cầu</FONT></A>, cho thấy sự khác biệt cơ bản giữa các đám sao hình cầu với các thiên hà.</P>

<H2 hasbox="2"><SPAN class=mw-headline hasbox="2">Hố đen siêu nhỏ</SPAN></H2>
<P hasbox="2">Việc hình thành các <A title="Hố đen siêu nhỏ" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91_%C4%91en_si%C3%AAu_nh%E1%BB%8F" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">hố đen siêu nhỏ</FONT></A> trên <A title="Trái Đất" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A1i_%C4%90%E1%BA%A5t" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">Trái Đất</FONT></A> trong các <A class=mw-redirect title="Máy gia tốc" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_gia_t%E1%BB%91c"><FONT color=#003366>máy gia tốc</FONT></A> đã được công bố (xem thêm <A class="external autonumber" title=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4357613.stm href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4357613.stm" rel=nofollow><FONT color=#003366>[7]</FONT></A>) nhưng chưa được kiểm tra. Cho đến nay, người ta vẫn chưa tìm thấy bằng chứng về <A class=new title="Hố đen nguyên thủy (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%91_%C4%91en_nguy%C3%AAn_th%E1%BB%A7y&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>hố đen nguyên thủy</FONT></A>.</P>
<P><A id=M.C3.B4_t.E1.BA.A3_to.C3.A1n_h.E1.BB.8Dc name=M.C3.B4_t.E1.BA.A3_to.C3.A1n_h.E1.BB.8Dc></A></P>
<H2 hasbox="2"> <SPAN class=mw-headline>Mô tả toán học</SPAN></H2>
<P hasbox="2">Các hố đen được tiên đoán từ <A title="Lý thuyết tương đối rộng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_thuy%E1%BA%BFt_t%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%E1%BB%91i_r%E1%BB%99ng" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">lý thuyết tương đối rộng</FONT></A> của <A title="Albert Einstein" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Albert_Einstein"><FONT color=#003366>Albert Einstein</FONT></A>. Đặc biệt là chúng xuất hiện trong <A class=new title="Nghiệm Schwarzschild (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nghi%E1%BB%87m_Schwarzschild&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>nghiệm Schwarzschild</FONT></A>, một trong những nghiệm đơn giản và sớm nhất của các phương trình Einstein do <A class=new title="Karl Schwarzschild (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Karl_Schwarzschild&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>Karl Schwarzschild</FONT></A> tìm ra vào năm <A title=1915 href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1915"><FONT color=#003366>1915</FONT></A>. Nghiệm này miêu tả <A class=new title="Độ cong (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%99_cong&action=edit&redlink=1" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">độ cong</FONT></A> của <A title="Không-thời gian" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%B4ng-th%E1%BB%9Di_gian"><FONT color=#003366>không-thời gian</FONT></A> trong vùng lân cận một vật thể <A class=new title="Đối xứng (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%91i_x%E1%BB%A9ng&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>đối xứng</FONT></A> <A class=mw-redirect title="Hình cầu" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh_c%E1%BA%A7u"><FONT color=#003366>hình cầu</FONT></A> trong không gian, nghiệm này là:</P><IMG class=tex alt=" ds^2 = - c^2 \left(1 - {2Gm \over c^2 r} \right) dt^2 + \left(1 - {2Gm \over c^2 r} \right)^{-1} dr^2 + r^2 d\Omega^2 " src="http://upload.wikimedia.org/math/6/a/7/6a752cb5965bfdc03a5ac45920e1b8cf.png" hasbox="2">,
<P hasbox="2">trong đó <IMG class=tex alt="d\Omega^2 = d\theta^2 + \sin^2\theta\; d\phi^2" src="http://upload.wikimedia.org/math/4/6/3/463052b50ac9b6f2b341e0d46249a028.png"> là góc khối chuẩn.</P>
<P hasbox="2">Theo nghiệm Schwarzschild, một vật đang bị lực hấp dẫn tác dụng sẽ suy sập vào một hố đen nếu bán kính của nó nhỏ hơn một khoảng cách đặc trưng được gọi là <A title="Bán kính Schwarzschild" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_k%C3%ADnh_Schwarzschild"><FONT color=#003366>bán kính Schwarzschild</FONT></A>. Dưới bán kính này, không-thời gian bị cong đến nỗi bất kỳ ánh sáng được phát ra trong vùng này, bất kể hướng được phát ra, sẽ đi vào tâm của hệ này. Vì lý thuyết tương đối không cho phép bất kỳ vật thể nào chuyển động nhanh hơn ánh sáng, bất kỳ vật gì nằm dưới bán kính Schwarzschild đều bị hút vào tâm tạo nên một <A class=new title="Kỳ dị hấp dẫn (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%E1%BB%B3_d%E1%BB%8B_h%E1%BA%A5p_d%E1%BA%ABn&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>kỳ dị hấp dẫn</FONT></A>, một vùng có mật độ vô hạn về mặt lý thuyết. Vì ngay cả ánh sáng cũng không thể thoát được nên hố đen cổ điển là <A title="Vật đen" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%ADt_%C4%91en"><FONT color=#003366>hoàn toàn đen</FONT></A>.</P>
<P>Bán kính Schwarzschild được cho bởi <A class=new title="Công thức (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%B4ng_th%E1%BB%A9c&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>công thức</FONT></A> sau:</P><IMG class=tex alt="r_s = {2\,Gm \over c^2} " src="http://upload.wikimedia.org/math/9/9/c/99c84a654ae1e3195ab4d641a8771131.png">
<P>Trong đó <EM>G</EM> là <A title="Hằng số hấp dẫn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%B1ng_s%E1%BB%91_h%E1%BA%A5p_d%E1%BA%ABn"><FONT color=#003366>hằng số hấp dẫn</FONT></A>, <EM>m</EM> là <A title="Khối lượng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_l%C6%B0%E1%BB%A3ng"><FONT color=#003366>khối lượng</FONT></A> của vật thể, và <EM>c</EM> là <A class=mw-redirect title="Vận tốc ánh sáng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%ADn_t%E1%BB%91c_%C3%A1nh_s%C3%A1ng"><FONT color=#003366>vận tốc ánh sáng</FONT></A>. Đối với một vật thể có khối lượng bằng <A title="Trái Đất" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A1i_%C4%90%E1%BA%A5t"><FONT color=#003366>Trái Đất</FONT></A>, bán kính Schwarzschild của nó bằng 9 mili mét.</P>
<P>Mật độ trung bình bên trong bán kính Schwarzschild giảm khi khối lượng của hố đen tăng, do đó, nếu hố đen có khối lượng Trái Đất có mật độ là 2 × 1030 kg/m3, mật độ của một hố đen siêu nặng có khối lượng bằng 109 <A class=new title="Khối lượng Mặt Trời (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%E1%BB%91i_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_M%E1%BA%B7t_Tr%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>khối lượng Mặt Trời</FONT></A> có mật độ khoảng 20 kg/m3, nhẹ hơn nước! Mật độ trung bình cho bởi</P><IMG class=tex alt="\rho=\frac{3\,c^6}{32\pi m^2G^3}" src="http://upload.wikimedia.org/math/f/e/8/fe8ba91e8ac291a16c84a33a885218c6.png">
<P hasbox="2">Vì Trái Đất có bán kính trung bình là 6371 km, thể tích của nó sẽ giảm 4 × 1026 lần để suy sập thành một hố đen. Một vật thể có khối lượng <A title="Mặt Trời" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_Tr%E1%BB%9Di"><FONT color=#003366>Mặt Trời</FONT></A>, bán kính Schwarzschild xấp xỉ 3 km, nhỏ hơn bán kính hiện nay của Mặt Trời khoảng 700.000 km. Nó cũng nhỏ hơn đáng kể bán kính của Mặt Trời sau khi đốt hết nguyên liệu hạt nhân, hay vào khoảng vài ngàn km. Các ngôi sao nặng hơn có thể suy sập thành các hố đen khi kết thúc cuộc đời.</P>
<P hasbox="2">Các hố đen khác cũng có thể rút ra từ nghiệm các phương trình Einstein như là <A class=new title="Nghiệm Kerr (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nghi%E1%BB%87m_Kerr&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>nghiệm Kerr</FONT></A> cho các hố đen quay, trong đó có một kỳ dị vòng. Tiếp đến là <A class=new title="Nghiệm Reissner-Nordstrøm (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nghi%E1%BB%87m_Reissner-Nordstr%C3%B8m&action=edit&redlink=1" hasbox="2"><FONT color=#003366 hasbox="2">nghiệm Reissner-Nordstrøm</FONT></A> cho các hố đen tích điện. <A class=new title="Nghiệm Kerr-Newman (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nghi%E1%BB%87m_Kerr-Newman&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>Nghiệm Kerr-Newman</FONT></A> cuối cùng thể hiện trường hợp hố đen quay tích điện.</P>

<H2 hasbox="2"><SPAN class=mw-headline hasbox="2">Các khám phá mới</SPAN></H2>
<DIV class="thumb tleft" hasbox="2">
<DIV class=thumbinner style="WIDTH: 242px" hasbox="2"><A class=image title="Luồng hạt chuyển động nhanh phát ra từ thiên hà M87 đựoc cho là gây bởi một hố đen siêu nặng tại tâm của thiên hà đó." href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:M87_jet.jpg" hasbox="2"><IMG class=thumbimage height=251 alt="Luồng hạt chuyển động nhanh phát ra từ thiên hà M87 đựoc cho là gây bởi một hố đen siêu nặng tại tâm của thiên hà đó." src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/M87_jet.jpg/240px-M87_jet.jpg" width=240 border=0 hasbox="2"></A>
<DIV class=thumbcaption>
<DIV class=magnify><A class=internal title="Phóng lớn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh:M87_jet.jpg"><IMG height=11 alt="" src="http://vi.wikipedia.org/skins-1.5/common/images/magnify-clip.png" width=15></A></DIV>Luồng hạt chuyển động nhanh phát ra từ thiên hà <STRONG>M87</STRONG> đựoc cho là gây bởi một hố đen siêu nặng tại tâm của thiên hà đó.</DIV></DIV></DIV>
<P hasbox="2">Năm <A title=2004 href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2004"><FONT color=#003366>2004</FONT></A>, người ta phát hiện ra được một đám các hố đen, mở rộng tầm hiểu biết của chúng ta về phân bố các hố đen trong <A title="Vũ trụ" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_tr%E1%BB%A5"><FONT color=#003366>vũ trụ</FONT></A>. Phát hiện này làm cho các nhà khoa học phải xem xét lại số lượng các hố đen trong vũ trụ. Theo các tính toán, người ta tin rằng số lượng các hố đen nhiều hơn tính toán trước đây đến năm bậc.</P>
<P hasbox="2">Tháng 7 năm 2004, các nhà thiên văn tìm thấy một hố đen khổng lồ Q0906+6930, tại tâm của một <A title="Thiên hà" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_h%C3%A0"><FONT color=#003366>thiên hà</FONT></A> xa xôi trong <A title="Chòm sao" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%B2m_sao"><FONT color=#003366>chòm sao</FONT></A> <A title="Đại Hùng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_H%C3%B9ng"><FONT color=#003366>Đại Hùng</FONT></A> (Gấu Lớn, Ursa Major). Kích thước và tuổi của hố đen có thể cho phép xác định <A class=new title="Tuổi vũ trụ (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tu%E1%BB%95i_v%C5%A9_tr%E1%BB%A5&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>tuổi vũ trụ</FONT></A> <A class="external autonumber" title=http://www.space.com/scienceastronomy/heavy_blazar_040628.html href="http://www.space.com/scienceastronomy/heavy_blazar_040628.html" rel=nofollow><FONT color=#003366>[8]</FONT></A>.</P>
<P hasbox="2">Tháng 11 năm 2004, một nhóm các nhà thiên văn công bố khám phá đầu tiên về <A class=new title="Hố đen khối lượng trung bình (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%91_%C4%91en_kh%E1%BB%91i_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_trung_b%C3%ACnh&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>hố đen khối lượng trung bình</FONT></A> trong thiên hà của chúng ta, quay xung quanh <A class=new title="Sagittarius A (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sagittarius_A&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>Sagittarius A</FONT></A> ở khoảng cách 3 <A title="Năm ánh sáng" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C4%83m_%C3%A1nh_s%C3%A1ng"><FONT color=#003366>năm ánh sáng</FONT></A>. Hố đen trung bình này có khối lượng 1.300 lần khối lượng Mặt Trời nằm trong một đám gồm bảy ngôi sao, có thể là tàn dư của một đám sao lớn bị phần tâm của thiên hà tước đi phần lớn vật chất. <A class="external text" title=http://www.nature.com/news/2004/041108//full/041108-2.html#B2 href="http://www.nature.com/news/2004/041108//full/041108-2.html#B2" rel=nofollow><FONT color=#003366>(Tạp chí Nature)</FONT></A><A class="external text" title=http://edpsciences.nao.ac.jp/articles/aa/abs/2004/31/aa0147-03/aa0147-03.html href="http://edpsciences.nao.ac.jp/articles/aa/abs/2004/31/aa0147-03/aa0147-03.html" rel=nofollow hasbox="2"><FONT color=#003366>(bài gốc tiếng Anh)</FONT></A>. Quan sát này có thể củng cố ý tưởng về các hố đen siêu nặng phát triển bằng hấp thụ các hố đen và các ngôi sao nhỏ hơn.</P>
<P hasbox="2">Tháng 5 năm <A title=2005 href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2005"><FONT color=#003366>2005</FONT></A>, một ngôi <A class=new title="Sao kềnh xanh (chưa được viết)" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sao_k%E1%BB%81nh_xanh&action=edit&redlink=1"><FONT color=#003366>sao kềnh xanh</FONT></A> SDSS J090745.0+24507 được tìm thấy đang rời khỏi <A title="Ngân Hà" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_H%C3%A0"><FONT color=#003366>Ngân Hà</FONT></A> với vận tốc gấp đôi vận tốc thoát (0,0022 vận tốc ánh sáng). Người ta có thể lần theo lộ trình của ngôi sao đó ngược trở lại tâm của thiên hà.</P><BR>

Mọi thông tin trên được lấy từ Bách Khoa Toàn Thư ( wikipedia)