Trải qua gần 800 năm thách thức với mưa nắng ẩm ướt của thiên nhiên, Angkor Wat -Đế Thiên, Bayon - Đế Thích vẫn còn tồn tại cho dù đã có nhiều hư hại và mất mát vì những kẻ trộm đồ cổ. Đế Thiên Đế Thích đã từng có thời chung sống với nhau mà không tàn phá đi những kiến trúc kỳ quan của nhau, của dân tộc Khmer nói riêng, và của nhân loại nói chung.
Mekong là giòng sông tiếp nối giòng Lạn Thương Giang từ Trung Quốc chảy suốt từ cao nguyên Tây Tạng xuống Vân Nam, xuyên qua biên giới Miến Điện - Thái Lan- Lào - rồi đổ xuống Kampuchiạ Tại đây con sông Mekong đã tạo thành một hồ thiên nhiên to lớn trước khi chảy xuyên qua VN và đổ ra biển Đông. Hồ thiên nhiên to lớn ấy chính là hồ Tonle Sap mà người Việt thường hay gọi là Biển Hồ.
Phía bắc của hồ Tonle Sap là Siem Reap, một vùng rừng rậm ẩm thấp mà nếu không nhờ nhà thám hiểm người Pháp Henri Mouhot tìm ra vào năm 1860 thì không ai biết được rằng một kỳ quan của nhân loại nói chung, của dân tộc Khmer nói riêng đã nằm dấu mình trong khu rừng đó đã có hơn cả 800 năm nay.
Có người hỏi, nếu đến Kampuchia- một đất nước tưởng như thua kém VN về mọi mặt- thì có gì hấp dẫn để mà xem, để mà thưởng ngoạn! Đúng như vậy, xứ chùa Tháp này, từ xưa nay có nhiều điểm kém xa xứ Việt, nhưng có một điểm mà chúng ta cần phải thán phục họ, khi nhìn lại về di tích lịch sử cũng như nền văn hóa cổ đại của dân tộc Khmer. Điều này thì người Việt chúng ta cần phải đến tham quan di tích Đế Thiên Đế Thích Angkor và sau đó mình có thể trả lời cho câu hỏi của chính mình.
Di tích Angkor Đế Thiên Đế Thích nằm ngay trong lòng xứ chùa Tháp, phía bắc của hồ Tonle Sap. Angkor là một cố đô xa xưa của dân tộc Khmer, mang một di tích lịch sử vô cùng quí giá, các kiến trúc chùa chiền, đền đài, thành quách đã để lại dấu vết của một nền văn hóa rất cao của dân tộc Khmer ngày xưa. Một di tích không những còn ghi lại một nền văn minh riêng biệt của dân tộc Khmer mà còn là một kỳ quan về kiến trúc của thế giới ngày nay.
Angkor là tên của kinh đô cũ thuộc triều đại Angkorian. Còn cái tên Đế Thiên Đế Thích mà chúng ta thường nghe, thật ra chỉ là tên của các di tích lớn quan trọng bên trong cố đô Angkor. Triều đại Angkor được xem như khởi đầu từ năm 802 dưới thời vua Jayavaman II, người đã chinh phục và thống nhất được các nước lân cận, người được xem như vị vua đầu tiên của đế quốc Khmer. Vua Jayavaman II đã đóng đô tại Yasoharapura gần thành phố Roluos hiện tại. Nửa thế kỷ sau, vua Yasovarman I mới thiên đô về Angkor.
Dòng lịch sử trôi chảy, dân tộc Khmer lúc thịnh lúc suy với các cuộc chiến tranh với xứ Champa. Phải dến 250 năm sau, vua Suryavarman II mới thành công trong cuộc chiến độc lập, chống lại xứ Champạ Và cũng như các vị hoàng đế vào thời văn minh cổ xưa, nhà vua của xứ Khmer đã cho xây ngôi đền Angkor Wat như là một lăng tẩm cho mình yên nghỉ sau này. (Dĩ nhiên, vào cái thời xa xưa đó thì hình như các vua chúa nào cũng đều ưa thích điêu khắc các tượng thần, Phật có khuôn mặt phảng phất nét mặt của mình). Trong ngôn ngữ tiếng Khmer, Wat có nghĩa là chùa, đền. Angkor Wat có nghĩa là chùa Angkor hay là chùa Kinh độ Đây là một quần thể rộng lớn với một thiết kế mang cấu trúc nghệ thuật và mỹ thuật của đạo Hindu vào đầu thế kỷ 12. Con đường chính từ ngoài cửa thành dẫn vào đến thành dài khoảng 400m, bề ngang khoảng 12m và bên dưới là một hào lớn vây quanh thành.
Hai bên đường là một hành lang được kiến trúc bằng thân tượng hai con rắn thần nằm như thể bảo vệ đền Angkor. Cổng đền không quá lớn nhưng được kiến trúc rất là kiên cố, những tảng đá lớn được xắp xếp hết sức mỹ thuật. Tám trăm năm đã trôi qua mà ngôi đền Angkor vẫn đứng sừng sững, chưa bị sụp đổ cũng đủ để cho người hậu thế ngày nay ngẫm nghĩ lại công trình tuyệt tác của dân tộc Khmer ngày xưa. Chiên ngưỡng Angkor Wat, người ta có thể thưởng ngoạn hàng ngàn những bức họa tranh điêu khắc chung quanh tường của đền Angkor Wat với những chạm trổ công phu trên các phiến tường đá; miêu tả lại những lịch sử, những chiến công của dân tộc Khmer, những điểm văn hóa, những huyền sử của tôn giáo Hindu. Có lẽ đây chính là Đế Thiên mà chúng ta thường gọi vì đấng Phạm Thiên là đấng tối cao trong tín ngưỡng Hindu.
Đã đến đền Angkor Wat thì thế nào chúng ta cũng phải trèo lên trên một trong năm ngọn tháp chính của đền. Những bậc thang gần như thẳng đứng khiến cho nhiều người yếu bóng vía không dám trèo hết các bậc thang để vào trong tháp. Đứng từ trên các ngọn tháp này, người ta mới thấy được hết cái vẻ siêu nhiên của đền Angkor. Hình ảnh một buổi chiều nắng đang dần tắt, bóng dáng một áo càsa vàng thấp thoáng ngồi trầm tư phía bên các ngọn tháp đối diện, kèm theo bóng chiều của tháp đổ dài trên nền đất. Lúc đó, người ta mới cảm thấy được cái vẻ siêu nhiên của Angkor Wat cho dù người ta không phải là tín đồ của Hindu.
Sau Angkor Wat thì phải nói đến Angkor Thom, một thành lớn của đế quốc Angkor vào thời hùng mạnh nhất được xây dựng vào cuối thế kỷ 12. Nhưng Angkor Thom thì không còn là kiến trúc của tôn giáo Hindu nữa, mà nó lại mang nét kiến trúc của nền văn hóa Phật giáo Đại thừa.
Chỉ mới bước chân đến cổng thành phía nam, 1 trong 4 cổng thành đông tây nam bắc của Angkor Thom thì du khách cũng đã kinh ngạc với kiến trúc vĩ đại và mỹ thuật tại đây. Hai bên đường là những bức tượng Phật to lớn được xếp thành hình tượng rắn thần 7 đầu dài có đến hơn 200m như để đón chào nghênh đón những người khách đến thành Angkor. Ngay trung tâm của thành Angkor Thom là ngôi chùa Bayon. Đây là một kỳ tích trong thành Angkor Thom, ngôi chùa Bayon với những tháp tượng Phật bốn mặt cao lớn với những điêu khắc diễn tả các nét mặt Phật trong các trạng thái khác nhau. Có thể đó là những nét mặt diễn đạt về tứ diệu đế sinh bệnh lão tử, tứ phương đông tây nam bắc, hay mang 4 nét: từ, bi, hỉ, xả của nhà Phật. Tùy theo cái tâm của người thưởng ngoạn mà người ta cho tượng một ý nghĩa theo cái tâm của mình.
Bayon phải được kể là một ngôi chùa hùng vĩ với những kiến trúc thật lạ, thật đặc biệt, trông thật là kỳ vĩ, một kỳ quan thiết kế, và là một mỹ thuật trong nghệ thuật điêu khắc đá. Những tượng đá thật to lớn đã được xếp chồng lên nhau theo đúng kích thước và được đục khắc, chạm trổ thành những khuôn mặt Phật vô cùng sắc sảo, mỹ thuật và linh hoạt. Để có được một công trình này thì các nghệ nhân phải có một tay nghề thật khéo, một nghệ thuật cao và một kỹ thuật kiến trúc không dễ dàng gì vào thời xa xưa đó. Ngôi chùa Bayon cho người ta hình dung ra đây chính là Đế Thích.
Một cách nôm na, danh từ Hán Việt đã gọi chung khu Angkor là Đế Thiên Đế Thích.
Nhưng đến Siem Reap, không phải chỉ có Angkor Wat, Angkor Thom, Bayon... mà chúng ta sẽ còn phải kinh ngạc với Ta Prohm, nơi có những hàng cây cao vĩ đại , rễ cây ở trên mặt đất, ở trên mái đền, và thật là kỳ lạ, cây vẫn sống, vẫn cao, vẫn xanh tươi và che lấp đi những di tích lịch sử của dân tộc Khmer.
Trải qua gần 800 năm thách thức với mưa nắng ẩm ướt của thiên nhiên..., Angkor Wat -Đế Thiên, Bayon - Đế Thích vẫn còn tồn tại cho dù đã có nhiều hư hại và mất mát vì những kẻ trộm đồ cổ. Đế Thiên Đế Thích đã từng có thời chung sống với nhau mà không tàn phá đi những kiến trúc kỳ quan của nhau, của dân tộc Khmer nói riêng, và của nhân loại nói chung.
Thời thế, có thời thịnh thì phải có thời suy, có thời làm đế quốc thì cũng sẽ có thời làm nhược tiểu, nhưng tìm được một thời mà thời này biết tôn trọng những nghệ thuật mỹ thuật cuả thời kia thì không phải là dễ. Angkor Đế Thiên Đế Thích của dân tộc Khmer đã có một thời biết tôn trọng nhau như vậy.