Năm Canh Tuất 1070, đời Lê Thánh Tông, vua cho dựng Văn Miếu, đắp tượng Khổng Tử, Chu Công, Tứ Phối, vẽ tượng thất thập nhị hiền. Sau đó Văn Miếu là nơi Hoàng Thái tử đến học nên có tên gọi là Thái Học.
Năm Bính Thìn 1076, lập nhà Quốc Tử Giám làm nơi học tập của con quan lại và giới quý tộc. Đến đây, Văn Miếu - Quốc Tử Giám trở thành trường học đầu tiên quy mô lớn đào tạo hiền tài cho đất nước, và trở thành cái nôi của trí tuệ Việt Nam. Văn Miếu - Quốc Tử Giám ra đời, Nho giáo đã trở thành Quốc giáo phát triển cho đến tận những năm đầu thế kỷ XX.
Giám sinh (học trò Quốc Tử Giám) là những người đã đỗ thi Hương và phải qua một kỳ kiểm tra nghiêm nhặt, để chuẩn bị cho kỳ thi Hội và thi Đình. Quá trình học tập chủ yếu là nghe giảng sách, bình văn và làm văn. Năm ất Mão 1075, vua Lý Nhân Tông tổ chức khoa thi Minh Kinh bác học đầu tiên và khoa thi Nho học tam trường. Trong thời gian tồn tại của mình, triều Lý đã tổ chức bảy khoa thi, nhà Trần tổ chức 19 khoa thi. Kể từ khoa thi Thái Học sinh thứ ba, năm 1247 triều đình định ra tên gọi ba người đỗ cao nhất thuộc đệ nhất giáp là Trạng nguyên, Bảng nhãn và Thám hoa.
Đến năm 1404, Hồ Hán Thương quy định cứ ba năm thi hội một lần. Kể từ năm 1442, khoa thi tiến sĩ đầu tiên đời Lê Thái Tông trở đi thì cứ sáu năm tổ chức một kỳ thi. Đời vua Lê Thánh Tông, chế độ học hành, thi cử rất được coi trọng và đi vào nề nếp, cứ ba năm mở một kỳ thi. Những người đỗ đạt được triều đình tổ chức lễ xướng danh, trao bảng vàng, xiêm áo, được vinh quy bái tổ. Năm 1484, vua Lê Thánh Tông đã cho khắc tên những người đỗ đạt kể từ khoa thi năm 1442 để lưu danh trong lịch sử khoa cử của đất nước. Thời nhà Mạc, triều đình cũng đã tổ chức được 22 khóa thi.
Khi nhà Nguyễn lên ngôi, vua Gia Long chuyển kinh đô và rời Quốc Tử Giám vào Phú Xuân (Huế), đồng thời cũng chấm dứt việc thi Hội, thi Đình ở Thăng Long.
Hiện tại, trong Văn Miếu vẫn tồn tại 82 bia tiến sĩ được dựng từ năm 1484 đến 1780, trên bia ghi rõ tên tuổi, quê quán của 1.307 vị đỗ đại khoa. Văn Miếu - Quốc Tử Giám không chỉ là ngôi trường đào tạo nên những bậc hiền tài phò vua trị quốc, mà đây còn là một công trình có giá trị về kiến trúc và nghệ thuật tiêu biểu của Thăng Long - Hà Nội.