Mùa xuân về, cái rét cắt da cắt thịt của mùa đông trở nên ngọt ngào hơn. Ánh mặt trời trải toả lên những vùng đồi núi trùng điệp và đám mây từ từ tan loãng. Đó là khi những bông hoa ban nõn nà đua nhau nở trên nền thảm xanh tươi của núi đồi Tây Bắc.

Hoa ban bắt đầu nở từ giữa tháng 2 đến cuối tháng 4 Dương lịch. Vào mùa hoa nở rộ thì trên cây không còn chiếc lá nào mà chỉ còn toàn hoa là hoa. Những cánh hoa trắng nõn nà, hương thơm dịu mát, ngọt ngào, đem lại cho mọi người sự phấn khởi, tươi vui của mùa xuân mới. Rừng cây, suối nước bỗng trở nên đẹp hơn. Tiếng chim muông rộn ràng ca hát. Cảnh sắc, con người rực rỡ trong mùa hoa ban.

Đối với người Thái trắng ở Sơn La (và người Thái trắng nói chung) hoa ban là loài hoa của tình yêu - hạnh phúc, của đạo hiếu và lòng biết ơn. Bởi vậy, khi núi rừng đã ngập tràn sắc trắng của hoa ban, mọi người lại cùng nhau bước vào ngày hội chơi núi hái hoa ban.

Ngay từ sớm tinh mơ, trong các bản làng người Thái đã nghe thấy tiếng trống, chiêng vang lên rộn rã. Ánh lửa bập bùng bên trong các nhà sàn. Gia đình nào cũng đồ xôi, luộc gà, sắp cỗ trong ngày hội. Những vò rượu cần ngon nhất được bưng ra chờ thết khách. Không khí thật náo nức, rộn ràng. Các chàng trai, cô gái Thái áo quần, khăn váy chỉnh tề cùng nhau vào rừng hái hoa ban để tặng cha mẹ và người yêu của mình. Những cành hoa ban mới nở, tươi khôi chứa đựng biết bao nhiêu tâm tư, tình cảm vừa thiết tha, vừa sâu lắng của người hái hoa dành cho người được tặng hoa.

Trai gái hái hoa xong rủ nhau đem hoa ra sông cùng hát giao duyên. Chàng trai ở phía cuối thuyền, lái thuyền bằng chân và chơi đàn tính. Cô gái Thái ngồi ở mũi thuyền duyên dáng che ô bên cạnh những cành hoa ban trắng, lắng nghe tâm tư người bạn tình thổ lộ qua tiếng đàn và rồi cất tiếng hát đáp lại.

Con thuyền đuôi én chầm chậm trôi trong tiếng đàn, tiếng hát của các chàng trai, cô gái. Những âm thanh mềm mại, thiết tha âm vang giữa mùa xuân của núi rừng Tây Bắc càng làm cho cảnh thêm tình, tình thêm sắc.

Đến một quãng rừng thưa có bãi đất rộng, chàng trai cho thuyền cập bến, rồi cùng với các cô gái Thái nhập hoà vào cuộc vui trong rừng ban. Những cành ban xếp cạnh nhau trên bãi. Tiếng khèn, tiếng hát lại tiếp tục ngân vang. Khi nhịp trống xoè cất lên, mọi người nắm tay nhau bước vào điệu xoè vòng cổ truyền của người Thái, vừa múa vừa hò reo vang cả núi rừng. Mỗi lúc người đến tham gia một đông, và vòng xoè cứ rộng ra mãi.

Sau điệu xoè vòng, các cô gái Thái duyên dáng với dải lụa đỏ thắm trên vai múa điệu xoè khăn. Hết điệu xoè khăn là đến điệu xoè quạt, xoè nón, xoè đèn… luôn cuốn mọi người vào cuộc vui chung.

Tan cuộc xoè, mọi người cùng nhau về nhà trưởng bản hoặc một gia đình nào đó trong bản, ôn lại sự tích hoa ban…. Sự tích kể lại rằng, ngày xưa có một chàng trai giỏi làm nương, tài săn bắn tên là Khum. Khum đem lòng yêu nàng Ban ở bản bên vừa khéo dệt vải vừa hát tuyệt hay. Nhưng cha Ban đã ham giàu gả con gái cho con trai nhà tạo mường vốn là một tên lười nhác và bị gù lưng. Nàng Ban van xin cha mãi mà cha không đổi ý, bèn chạy sang nhà chàng Khum để cầu cứu, thật không may là lúc này chàng Khum lại đang đi mua trâu ở bản xa. Nàng bèn lấy khăn piêu buộc nơi cầu thang rồi đi tìm chàng Khum. Đi mãi từ rừng này sang rừng khác, từ suối này sang suối khác mà nàng Ban vẫn chưa tìm được chàng Khum. Nàng kiệt sức ngã xuống bên một khu rừng. Chỗ nàng ngã xuống ấy mọc lên một cây hoa mang búp trắng, có 5 cánh như búp tay của người con gái. Cây hoa ấy mau chóng lan ra khắp núi rừng Tây Bắc. Dân làng gọi đó là hoa ban - loài hoa mang tên người con gái năm nào.

Còn chàng Khum, khi về tới nhà, nhìn thấy chiếc khăn piêu, biết là có chuyện chẳng lành, vội vàng sang làng bên hỏi về nàng Ban. Nghe dân bản nói nàng Ban đã bỏ đi tìm chàng, chàng vội vã vào rừng tìm. Ngày này qua ngày khác, chàng gọi nàng đến khản giọng mà không nghe thấy tiếng nàng đáp lại. Chàng Khum kiệt sức dần, ngã xuống, hoá thành con chim sống lẻ loi trong rừng, đến mùa hoa ban nở lại cất tiếng hót thiết tha như tiếng chàng gọi người yêu tha thiết thuở nào...


Thuỷ Anh