1. Từ đối đầu chuyển sang đối thoại và hợp tác, “thời kỳ sau chiến tranh lạnh”

Từ nửa sau những năm 80, trong quan hệ quốc tế diễn ra một xu thế phát triển mới – xu thế từ đối đầu chuyển sang đối thoại và hợp tác trên nguyên tắc hai bên cùng có lợi và cùng tồn tại hoà bình. Xu thế mới này được bắt đầu từ quan hệ Xô – Mĩ: từ đối đầu chuyển sang đối thoại qua những hội nghị cấp cao giữa những người đứng đầu hai Nhà nước Mĩ và Liên Xô (từ năm 1987 đến nay đã diễn ra nhiều cuộc gặp gỡ cấp cao giữa Rigân và Goocbachốp, giữa Busơ và Goocbachốp…), qua đó quan hệ Xô – Mĩ ngày càng được cải thiện, nhiều văn kiện về hợp tác trên các lĩnh vực kinh tế, buôn bán, văn hoá và khoa học – kỹ thuật Xô – Mĩ được kí kết, nhưng quan trọng nhất là việc kí kết hiệp ước thủ tiêu tên lửa tầm trung ở châu Âu vào năm 1987 (gọi tắt là INF, chiếm khoảng 3% kho vũ khí của hai nước) và “Hiệp ước cắt giảm vũ khí chiến lược” (gọi tắt là START, kí ngày 31 – 7 – 1991 tại cuộc gặp gỡ cấp cao Xô – Mĩ ở Matxcơva).

Cũng từ năm 1987, hai nước Mĩ và Liên Xô đã thoả thuận cùng giảm một bước quan trọng trong cuộc chạy đua vũ trang, từng bước chấm dứt cục diện chiến tranh lạnh giữa hai nước lớn và cùng hợp tác với nhau giải quyết các vụ tranh chấp và xung đột quốc tế. Cuối năm 1989, tại cuộc gặp gỡ không chính thức giữa Busơ và Goocbachốp ở đảo Manta, Mĩ và Liên Xô đã chính thức tuyên bố chấm dứt cuộc “chiến tranh lạnh” giữa hai nước lớn này. Như thế, “Thời kỳ chiến tranh lạnh” đã chấm dứt và quan hệ quốc tế bước vào một thời kỳ mới, thường được gọi là “Thời kỳ sau chiến tranh lạnh”.

Quan hệ hợp tác Xô – Mĩ từ năm 1987 đã dẫn đến những biến chuyển quan trọng trong các mối quan hệ quốc tế và cục diện chính trị thế giới.

Trước hết là mối quan hệ giữa 5 nước lớn Liên Xô, Mĩ, Anh, Pháp, Trung Quốc là 5 uỷ viên thường trực Hội đồng Bảo an có nhiệm vụ quan trọng trong việc duy trì hoà bình, an ninh và trật tự thế giới đã được thiết lập nên cũng có đổi mới trong đường lối đối ngoại của mình. Trong “thời kỳ chiến tranh lạnh”, mặc dù là 5 nước lớn nhưng vẫn chỉ là thế “hai cực” Xô – Mĩ đối đầu nhau, Anh, Pháp hoàn toàn phụ thuộc vào Mĩ. Còn Trung Quốc thì có lúc liên minh với Liên Xô chống Mĩ (những năm 50), có lúc cùng chống Liên Xô và chống Mĩ (những năm 60), rồi liên minh với Mĩ chống Liên Xô (từ sau Thông cáo Thượng Hải năm 1972). Sau hơn 20 năm đối đầu, năm 1989, quan hệ Xô – Trung đã được bình thường hoá trở lại. Mối quan hệ giữa 5 nước lớn đã chuyển từ “hai cực” đối đầu với nhau sang đối thoại, hợp tác với nhau trong cùng tồn tại hoà bình; 5 nước lớn đã thương lượng, thoả hiệp và hợp tác với nhau trong việc giải quyết những tranh chấp và xung đột quốc tế, tiêu biểu như trong cuộc chiến tranh vùng vịnh Pécxich (1991)…

Trước đây, cục diện đối đầu giữa hai nước Liên Xô và Mĩ trong thời kỳ “chiến tranh lạnh” đã dẫn đến hình thành những khối liên minh chính trị - quân sự đối đầu nhau. Nay do tình hình mới, khối Hiệp ước Vacxava tuyên bố chấm dứt mọi hoạt động từ ngày 1 – 7 – 1991, trong khi đó khối NATO vẫn tiếp tục duy trì (1). Liên Xô thực hiện chính sách “không can thiệp” vào tình hình các nước Đông Âu và chấm dứt thực hiện những cam kết với các nước đồng minh cũ của mình. Sự hợp tác Xô – Mĩ cũng dẫn đến xu thế đối thoại, hợp tác nhằm giải quyết từng bước các vụ tranh chấp hoặc xung đột khu vực: Vụ xung đột ở vùng Nam Phi có liên quan đến Namibia và cuộc nội chiến kéo dài ở Angôla; vấn đề Ápganixtan; vấn đề Campuchia; vấn đề Nicaragoa ở Trung Mĩ; vấn đề hoà bình và ổn định ở vùng Trung Cận Đông v.v…


(1) Tháng 3 – 1999, khối NATO kết nạp thêm ba nước: Ba Lan, Hunggari, Séc (nguyên là thành viên của khối Vacxava) và đang có ý đồ mở rộng hơn nữa về phía đông.

2. Sự sụp đổ của “trật tự hai cực Ianta” và một trật tự thế giới mới đang dần dần hình thành

Trải qua hơn 40 năm, “trật tự hai cực Ianta” đã từng bước bị xói mòn: thắng lợi của cách mạng Trung Quốc đã tạo ra một “đột phá” đối với trật tự này là đập tan âm mưu của Mĩ khống chế Trung Quốc và Liên Xô buộc phải bỏ những đặc quyền ở Đông Bắc Trung Quốc; sự lớn mạnh về kinh tế của các nước tư bản Tây Âu, đặc biệt là sự ra đời của Cộng đồng kinh tế châu Âu, làm suy giảm nghiêm trọng phạm vi ảnh hưởng của Mĩ ở Tây Âu; sự phát triển và thắng lợi của phong trào giải phóng dân tộc làm thay đổi văn bản bộ mặt của khu vực Á, Phi, Mĩ latinh mà theo khuôn khổ Ianta thuộc ảnh hưởng truyền thống của Mĩ và các nước Tây Âu; sự phát triển “thần kì” về kinh tế của Nhật Bản khiến nước này trở thành một trong ba trung tâm kinh tế, tài chính của thế giới và là đối thủ cạnh tranh nguy hiểm của Mĩ… Tuy thế, “trật tự Ianta” về căn bản vẫn được tiếp tục duy trì. Nhưng, sau những biến động to lớn ở Đông Âu và Liên Xô trong những năm 1988 – 1991, “trật tự hai cực Ianta” đã bị phá vỡ, thể hiện trên các mặt: 1 – Khối Đông Âu, phạm vi ảnh hưởng chủ yếu của Liên Xô, đã bị tan vỡ theo và cùng theo với sự tan vỡ này, các liên minh chính trị - quân sự (Khối hiệp ước Vacxava) và liên minh kinh tế (khối SEV) của nó tuyên bố tự giải thể; 2 – Do sự suy giảm về vị trí kinh tế và chính trị của Mĩ và Liên Xô, thế “hai cực” của hai siêu cường Mĩ và Liên Xô trong trật tự thế giới cũ đã bị phá vỡ: Liên Xô bị suy sụp và tan vỡ từ góc độ một Nhà nước; Mĩ vẫn giữ được vị trí đứng đầu thế giới về sức mạnh kinh tế và sức mạnh quân sự nếu tính riêng từng nước một, nhưng gộp lại cả Tây Âu và Nhật Bản thì về nhiều mặt, Mĩ đã bị suy kém hoặc đứng ở hàng thứ 2 (nửa sau những năm 40 và trong những năm 50, Mĩ mạnh hơn tất cả các nước tư bản chủ nghĩa cộng lại về kinh tế và quân sự). 3 – Không đủ sức “bao cấp” như trước đây nữa, Liên Xô và Mĩ đang rút dần sự “có mặt” của mình ở nhiều khu vực quan trọng trên thế giới (châu Âu, Đông Bắc Á, Tây Á, Đông Nam Á, châu Phi…). 4 – Sau cuộc chiến tranh thế giới lần thứ hai, Liên Xô và Mĩ là hai nước chiến thắng chủ yếu và đã thu được những quyền lợi to lớn nhất, còn Đức và Nhật Bản là hai nước phát xít chiến bại chủ yếu và bị sụp đổ về kinh tế và quân sự, thế nhưng qua 45 năm, Nhật Bản và nước Đức đã thống nhất trở lại đã vươn lên hùng mạnh về kinh tế và địa vị chính trị, đang trở thành mối lo ngại đối với các cường quốc Mĩ, Liên Xô, Anh, Pháp… Sau khi “thế hai cực” bị phá vỡ, Mĩ đang ra sức vươn lên “thế một cực” trong trật tự thế giới mới, còn các cường quốc khác cố gắng duy trì “thế đa cực”, trong đó Đức và Nhật Bản đang đòi hỏi trở thành “hai cực nữa” trong trật tự thế giới “đa cực” mới này.

Từ đầu những năm 90, một trật tự thế giới mới đang dần dần được hình thành. Trật tự thế giới mới này được hình thành như thế nào, còn tuỳ thuộc ở nhiều nhân tố: 1 - Sự phát triển về thực lực kinh tế, chính trị, quân sự, của các cường quốc Mĩ, Liên Xô, Trung Quốc, Nhật Bản, Anh, Pháp, Đức trong cuộc chạy đua về sức mạnh quốc gia tổng hợp (tức sức mạnh tổng hợp về mọi mặt của một nước, trong đó kinh tế là sức mạnh trụ cột). 2 - Sự lớn mạnh của lực lượng cách mạng thế giới (sự thành bại của công cuộc cải cách, đổi mới ở các nước xã hội chủ nghĩa; sự vươn lên của các nước Á, Phi, Mĩ latinh sau khi giành được độc lập; sự phát triển của phong trào đấu tranh vì hoà bình, dân chủ và tiến bộ xã hội trên toàn thế giới v.v…). 3 - Sự phát triển của cách mạng khoa học – kỹ thuật sẽ còn tiếp tục tạo ra những “đột phá” và biến chuyển trong cục diện thế giới.

Tuy thế, đã xuất hiện một số đặc điểm và xu thế phát triển sau đây: xu thế đối thoại, hợp tác trên cơ sở hai bên cùng có lợi, tôn trọng lẫn nhau trong cùng tồn tại hoà bình đang ngày càng trở thành xu thế chủ yếu trong các mối quan hệ quốc tế; 5 nước lớn – Liên Xô (nay là Nga thay thế), Trung Quốc, Mĩ, Anh, Pháp, tức 5 nước uỷ viên thường trực trong Hội đồng Bảo an, tiến hành thương lượng, thoả hiệp và hợp tác với nhau trong việc duy trì trật tự thế giới mới; một thời kỳ mới trong quan hệ quốc tế đã bắt đầu, trong đó tất cả các quốc gia, dân tộc đều đang đứng trước những thử thách, những thời cơ để đưa vận mệnh đất nước mình tiến lên kịp với thời đại.