Chuyên đề 2.
XÃ HỘI CỔ ĐẠI

Phần A.
Các quốc gia cổ đại phương Đông

Khoảng thiên niên kỉ IV trước Công nguyên (TCN), trên lưu vực các dòng sông lớn ở châu Á, châu Phi, công cụ bằng kim loại xuất hiện, báo hiệu sự tan vỡ hoàn toàn của chế độ công xã thị tộc và bình minh của thời đại văn minh mà ở đó xuất hiện sự tư hữu, sự bóc lột, thống trị của thiểu số quý tộc đối với đa số thành viên công xã và nô lệ. Cũng nơi đây, cư dân phương Đông đã xây dựng nên những quốc gia đầu tiên của mình.

Tuy ở mỗi nơi, quá trình hình thành và phát triển của nhà nước không giống nhau, nhưng thể chế chung là chế độ quân chủ chuyên chế mà trong đó vùa là người nắm mọi quyền hành và được cha truyền con nối. Phương Đông cũng là cái nôi của văn minh nhân loại, nơi mà lần đầu tiên con người đã biết sáng tạo ra chữ viết, văn học, nghệ thuật và nhiều tri thức khoa học khác.

1. Điều kiện tự nhiên và sự phát triển kinh tế

Chế độ công xã thị tộc tan rã, thời kỳ mới bắt đầu với sự xuất hiện của tư hữu. Đây cũng chính là lúc loài người từ giã thời kỳ mông muội với cuộc sống thấp kém, bấp bênh để bước vào ngưỡng cửa của thời đại văn minh, mà ở đó con người sản xuất ra của cải dư thừa, biết xây dựng những công trình đồ sộ, có chữ viết và nghệ thuật, khoa học và văn chương.

Xã hội có giai cấp và nhà nước đã xuất hiện đầu tiên ở phương Đông, trên lưu vực các dòng sông lớn ở châu Phi và châu Á như sông Nin ở Ai Cập, sông Ơ-phơ-rát và Ti-gơ-rơ ở Lưỡng Hà, sông Ấn, sông Hằng ở Ấn Độ, Hoàng Hà ở Trung Quốc v.v… Ở đây có những điều kiện thiên nhiên rất thuận lợi cho đời sống của con người.

* Hình ảnh hoạt động nông nghiệp ở các quốc gia cổ đại phương Đông :

Những nơi này có nhiều đất canh tác, có mưa đều đặn theo mùa, có khí hậu nóng ẩm (trừ Trung Quốc nhưng cũng không lạnh như ngày nay), dân cư sống tập trung khá đông theo từng bộ lạc, trên các thềm đất cao gần sông, dễ trồng vườn, trồng lúa và chăn nuôi.

Khoảng 3500 năm đến 2000 năm trước công nguyên, cư dân ở Tây Á, Ai Cập và cư dân ở lưu vực các sông còn lại đã sinh sống trên đồng bằng ở ven các con sông. Họ sống bằng nghê nông là chủ yếu và biết trồng mỗi năm hai vụ. Đồng bằng ven sông đã bù đắp rất nhiều cho con người. Vào mùa mưa hàng năm, nước sông dâng cao, phủ lên các chân ruộng thấp một lớp phù sa màu mỡ và làm cho đất rất mềm, dễ làm với cả những chiếc cày bằng gỗ.

Cư dân phương Đông sống bằng nghề nông là chủ yếu nên trước tiên họ phải lo đến công tác thuỷ lợi. Họ đã biết đào các hệ thống kênh, lập hệ thống gầu để múc nước ở chân ruộng thấp và đưa nước lên chân ruộng cao những khi cần. Ngoài ra, họ còn biết đắp đê để ngăn lũ… nhờ thế con người có thể thu hoạch lúa ổn định hằng năm. Công việc trị thuỷ khiến moi người gắn bó và ràng buộc với nhau trong tổ chức công xã.

Ngoài nghề nông, những cư dân phương Đông cổ đại còn làm đồ gốm, dệt vải, làm nghề luyện kim… đáp ứng nhu cầu hàng ngày của mình. Họ còn tiến hành trao đổi sản phẩm do mình làm ra giữa vùng này với vùng khác.

Chăn nuôi là một ngành kinh tế được cư dân phương Đông kết hợp với nghề nông. Ở một số vùng đồi ven chân núi, những đàn gia súc lớn được chăn nuôi đã đem lại nguồn thực phẩm và sức kéo đáng kể.

Tuy nhiên, tất cả những ngành kinh tế đó dù phát triển đến đâu cũng chỉ hỗ trợ cho nghề nông và không làm giảm ý nghĩa “lấy nghề nông làm gốc” của cư dân phương Đông cổ đại trên lưu vực những dòng sông lớn ở châu Á, châu Phi.

2. Sự hình thành các quốc gia cổ đại

Vua Menes giết nô lệ


Sản xuất phát triển dẫn đến sự phân hoá xã hội, xuất hiện kẻ giàu người nghèo, tầng lớp quý tộc và bình dân; trên cơ sở đó, giai cấp và nhà nước đã ra đời.

Các quốc gia cổ đại phương Đông được hình thành từ rất sớm. Do nhu cầu sản xuất nông nghiệp, người ta buộc phải liên kết với nhau trong các công xã để khai phá đất đai và làm thuỷ lợi. Đến khi xã hội nguyên thuỷ tan rã, các công xã đã tự kết hợp lại thành các liên minh công xã và nhiều liên minh công xã gần gũi liên kết với nhau thành một tiểu quốc. Quá trình đó ở phương Đông diễn ra vào khoảng thiên niên kỉ IV – III trước Công nguyên.

Mô hình Thành phố Harappa

Ở Ai Cập cổ đại, các liên minh công xã (được gọi là các “Nôm”) đã được hình thành từ giữa thiên niên kỉ IV trước Công nguyên. Khoảng 3200 năm trước Công nguyên, một quý tộc có thế lực tên là Mê-nét đã chinh phục được tất cả các “Nôm” ở vùng hạ lưu sông Nin, dựng nên nhà nước Ai Cập thống nhất. Cũng vào khoảng thời gian này, ở lưu vực Lưỡng Hà, hàng chục nước nhỏ của người Su-me đã được hình thành.

Ở Ấn Độ, những quốc gia cổ đại đầu tiên đã được hình thành trên lưu vực sông Ấn từ khoảng giữa thiên niên kỉ III trước Công nguyên. Ở đây, người ta đã tìm thấy di tích của hai thành phố cổ kính là Ha-ráp-pa và Mô-hen-giô Đa-rô với những đường phố rộng rãi, thẳng tắp, có lát đá, hai bên là những dãy nhà hai tầng bằng gạch nung. Đến khoảng thiên niên kỉ II trước Công nguyên, khi người A-ri-an xâm nhập và miền Bắc Ấn Độ thì họ lại xây dựng những quốc gia đầu tiên của mình ở lưu vực sông Hằng.

Ở lưu vực Hoàng Hà, chế độ công xã nguyên thuỷ tan rã vào khoảng cuối thiên niên kỉ III trước Công nguyên; trên cơ sở đó, Vương triều Hạ được hình thành.

Như thế, các quốc gia cổ đại phương Đông đều đã được hình thành từ khoảng thiên niên kỉ IV – III trước Công nguyên, khi những cư dân ở đây chưa hề biết tới công cụ bằng sắt. Nhưng do điều kiện thiên nhiên thuận lợi và sự phát triển của nền kinh tế nông nghiệp, cư dân ở lưu vực các dòng sông lớn không những đã tạo ra sản phẩm dư thừa dẫn tới sự ra đời của nhà nước, mà còn có những cống hiến to lớn trong nhiều lĩnh vực cho nền văn minh nhân loại.

1. Một số điều khoản của bộ luật ham-mu-ra-bi phản ánh tình trạng kinh tế ở ba-bi-lon cổ đại

Vấn đề lĩnh canh ruộng đất

Điều 42. Nếu ai nhận lĩnh canh ruộng đất để canh tác mà thóc lúa không mọc lên được, mà bị vạch ra là không chịu bỏ sức lao động (cần thiết) trên cánh đồng thì người đó phải nộp cho chủ ruộng số thóc lúa ngang với những người làm ruộng ở bên cạnh.

Điều 43. Nếu người lĩnh canh hoàn toàn không canh tác đồng ruộng để ruộng hoang thì người đó phải nộp cho chủ ruộng số thóc ngang với mùa màng của người bên cạnh và còn phải cày bừa ruộng đã bỏ hoang cho bằng phẳng, rồi trả lại cho chủ ruộng.

Điều 45. Nếu ai giao ruộng của mình cho người làm ruộng lĩnh canh và đã nhận tiền lĩnh canh mảng ruộng đó, nhưng về sau thần A-dát (thần Mưa) làm ngập lụt cánh đồng hay nạn lụt phá huỷ mùa màng, thì thiệt hại đó người làm ruộng (tức là người lĩnh canh) phải chịu.

Điều 46. Nếu người chủ ruộng không nhận tiền lĩnh canh mà cho cấy rẽ lấy ½, thì thóc lúa thu hoạch được bao nhiêu trên cánh đồng, người làm ruộng (tức người lĩnh canh) và người chủ ruộng chia nhau theo phần tỉ lệ đã quy ước.

Việc bảo vệ những công trình thuỷ lợi.

Điều 53. Nếu ai lười biếng không chịu củng cố đập chắn nước trên đồng ruộng của mình và vì thế cái đập không được vững chắc, trong đập phát sinh lỗ hổng và nước làm ngập lụt ruộng đất đã cày cấy của công xã, thì người có cái đập có lỗ hổng đó phải bồi thường số hoa màu bị thiệt hại.

Điều 54. Nếu người đó không có thóc đền bù thì phải bán thân mình và tài sản của mình để lấy bạc và những người chủ ruộng có lúa bị hỏng sẽ chia số bạc ấy với nhau.

Nghề trồng vườn

Điều 59. Nếu dân tự do chặt cây cối trong vườn của dân tự do mà không báo cho chủ vườn biết thì phải đền ½ min bạc.

Điều 60. Nếu ai đem ruộng đất giao cho người trồng vườn để làm vườn cây ăn qủa, mà người trồng vườn trồng thành cây ăn quả trong vòng 4 năm, thì đến năm thứ năm, chủ vườn và người trồng vườn chia đều nhau mảnh vườn đó, chủ vườn được chọn trước phần của mình.

(Theo Lịch sử thế giới cổ đại, NXB Giáo dục, H., 2001, Tr. 249 – 250)

2. Phát hiện ra chữ tượng hình cổ ai cập

Sau khi phân tích kĩ tên của Hoàng đế Ptô-lê-mê, Giăng Phơ-răng-xoa Săm-pô-li-ông bắt đầu phân tích các từ khác. Cứ như thế, dần dần từ này đến từ khác, G.P Săm-pô-li-ông vất vả lắm mới đọc được những kí hiệu của những người Ai Cập cổ đại.

Ngày 14 – 9 – 1822, lần đầu tiên Săm-pô-li-ông mới tin chắc rằng mình có thể đọc và dịch được bất cứ bài viết nào bằng chữ tượng hình của người Ai Cập cổ đại. Cảm động và hồi hộp, ông chạy ngay vào phòng làm việc của người anh là giáo sư Giăc-cơ Giô-dép Săm-pô-li-ông, ném lên trên bàn tờ giấy mà ông đã ghi chép và hét to: “Phát minh đã nằm trong tay đây rồi!”. Liền đó ông ngất đi vì mệt lử. Ngày 27 – 9 cũng năm đó, Săm-pô-li-ông báo cáo về phát minh của mình ở Viện hàn lâm Pari. Về sau ông đã đọc và giải thích được một loạt các tài liệu viết của người Ai Cập cổ đại: các biên niên sử, các bài hát, các câu thần chú v.v… Săm-pô-li-ông đã đặt cơ sở cho một môn khoa học mới – môn nghiên cứu Ai Cập cổ đại. Năm 1828, ước mơ thiêng liêng của ông đã được thực hiện – ông được đi thăm Ai Cập và sao chép các kí hiệu trên những bức tường của các đền thờ và các mộ phần, trên các pho tượng và các bia kỉ niệm. Nhưng sự lao động thái quá đã làm cho sức khoẻ của ông suy yếu dần. Chính vào thời kỳ đang hăng say sôi nổi với công tác nghiên cứu của mình thì G.P Săm-pô-li-ông đã chết vì bệnh suy nhược thần kinh khi ông mới 42 tuổi.

(Theo Thế giới cổ đại, Tập 1. NXB Giáo dục, H., 1996, tr. 42 – 47)

Bài viết có tu liệu rất hay!